In een middeleeuwse standenmaatschappij waren gemene vage gronden of de publieke ruimte onmisbaar voor de samenhang: in de Kempen werden eeuwenlang potstallen gevuld met mest van schapen die gehoed werden op gemene heidegrond. Mest was onmisbaar voor intensieve tuinbouw in de dorpen.

Wanneer die vage gronden onder keizerin Maria Theresia werden ingepikt voor aanplantingen van dennen voor mijnbouw en industrie leidde dit tot forse conflicten. Vage gronden werden tot privé-bezit verklaard van wie investeerde voor industriële belangen. Mest diende ingevoerd als guano uit Zuid Amerika.

Aanvankelijk leek internet vergelijkbare beloftes van vage gronden te koesteren waarop een formidabele hoeveelheid potgrond, sociale humus werd gehoed.

Net zoals op het einde van de 18de eeuw lijkt ook dit nu snel te keren. Het iconische spektakel van hellevuur op nine-eleven 2001 startte een slepend gevecht tegen internationaal terrorisme. Kinderporno hielp schaamte te overwinnen in de digitale jacht op de georganiseerde misdaad. Verzamelen en analyseren van persoonsgebonden gegevens brengen in een vroeg stadium mogelijke verdachten of verdachte activiteiten in het vizier.
Intelligente computerprogramma’s kunnen immers eindeloos zelfstandige data-mining volhouden. En zo heeft Big Brother vandaag vrije toegang tot onze geheimste gedachten.

Vanaf 2001 bleken de Amerikaanse geheime diensten via SWIFT servers reeds alle bankverrichtingen in Europa te screenen en op te slaan. Latere akkoorden met de EU zouden dit enigszins beperken in duur en aard. Al is van enige wederkerigheid geen sprake.

Nadien hoorden alle internetproviders gedurende maanden – zo niet jaren – alle gegevens die op hun servers passeren te bewaren voor datamining door de VS, inclusief alle telefoongesprekken.

Intussen blijken Google, Facebook, Apple en Yahoo niet alleen het complete zoek- en surfgedrag, bank-, telefoon-, mail-, twitter- en sms-verkeer ter beschikking te stellen van geïnteresseerde reclameboeren, maar ook op eenvoudig verzoek te laten doorlichten door dataminers van het Amerikaanse PRISM.

De Britse regering liet voor de G8 de lege winkeletalages in het Noord-Ierse Enniskillen afplakken met vrolijk gefotoshopte koopwaar. In 2009 bleek de regering van de socialist Gordon Brown delegaties van bevriende staatshoofden en regeringsleiders van de G20 tot in hun intiemste gedachten te hebben gevolgd. Fake internetcafés nodigden de G20 entourage met een vermoeden van veilige communicatiemogelijkheden. Niets doet vandaag vermoeden dat David Cameron anders handelt, hoogstens wat subtieler.

In 2007 argumenteerde Bart Schermer te Leiden in zijn proefschrift over recht in de informatiemaatschappij dat het recht op privacy in de toekomst niet langer handhaafbaar zal blijken, en dat het huidige strafvorderlijke kader niet toegerust is om met de effecten om te gaan die software technieken op de opsporing gaan hebben. Intussen hoeft niemand hier nog aan te twijfelen.

De zogenaamde linkervleugel van het politieke spectrum, inclusief de Amerikaanse Obama-administratie, blijkt historisch het voortvarendst bij het aan banden leggen van de privacy van de burger. Onder het mom van preventie en gelijke kansen voor zwakkeren en zieken namen zij het voortouw in de ruil van privacy en het recht op veinzen voor een veiligheidsillusie van kopschuwe burgers.

George Orwell was ruim vijfentwintig jaar te vroeg met zijn inschattingen voor ‘1984’. Hij vergiste zich in het mechanisme van bewust georkestreerde inspanningen van Big Brother om het volk, de natie, de partij in de juiste banen van het eeuwigdurende maakbaarheidsgeluk te leiden. Hij zat er naast met de virtuele locatie in een land waar burgers als uniforme slachtoffers gedresseerd werden.

Immers in de geleide vrije markteconomieën blijken regeringen zeer ver te gaan om burgerlijke vrijheden te beperken. In de wolk van digitale gegevens wordt privacy een illusie.
Op die manier wordt het meest wezenlijke van menselijk gedrag bedreigd: het recht op veinzen, op doen alsof, op het creëren van illusies, op liegen, op verschillende interpretaties van eigen waarheden.

Mensen kunnen niet samenleven wanneer ze mekaar uitsluitend naakt moeten benaderen, direct en zonder ritualen omdat iedereen alles van iedereen kan weten. Heersende herders en hun honden gebruiken nu ook onze geheimste gedachten zoals eens de duivels en demonen, god en alle heiligen.

Ofwel gaan mensen nieuwe verbanden aan met nieuwe afspraken en rituelen waarin voorrang aan het indirecte boven het directe, aan behoedzaamheid boven een rechtlijnige aanpak, ofwel exalteren mensen zich in een gesloten bij voorkeur transcendent en religieus referentiekader waarin ze zich onkwetsbaar wanen voor wat buiten hun geloof opdoemt.

‘De auteurs die mij de afgelopen dertig jaren hebben aangevallen, waren vrijwel altijd van zulke theoretiserende sociaal werkers. Deze mensen leven in het systeem van de sociologische totale smoes. Ze geven zichzelf een goed geweten, door andere mensen de toegang te weigeren tot ethische problemen. De sociologie is een gruwelijke demoraliseringsmachine. Zij maakt altijd begrijpelijk waarom mensen dit of dat doen, en niet datgene wat ze zouden moeten doen. Het is één reusachtig systeem van uitvluchten. Wie met iets zinvols wil beginnen, moet dat denken de rug toekeren.’ Peter Sloterdijk, ‘Heerlijke nieuwe wereld’ in De Groene Amsterdammer.

Zoals bij iedere paradigmaverschuiving zat de finale er al lang aan te komen. In de vorige eeuwen werden naast de monopolies van ambachten en gilden reeds kleinschalige processen ontwikkeld die gebaseerd waren op een verdeling van de productie in kleinere onderdelen. Eens alle handelingen doorlopen, werden de onderdelen tot afgewerkt product bij elkaar gebracht.
In die periode vertoonde de gruwelijke kunst van grootschalig oorlogvoeren met geregelde en gespecialiseerde troepen een vergelijkbaar succes tegenover de guerrilla van kleinere lokale eenheden.
Karl Marx wist Hegels vervreemding te munten op de florissante kapitalistische productieverhoudingen. Een arbeider werd als anoniem radertje in een ingewikkeld productieproces losgezongen van zijn beroepsfierheid en zelfrespect. De vrucht van zijn creatieve en fysieke inspanningen werd gereduceerd tot een loon in functie van zijn productiviteit.

In de spuiterij van de Johns Manville asbest-cementfabriek (Mollith) op Mol Donk was tijdens de jaren 70 van de vorige eeuw het lopende bandwerk bij de productie van dakleien erg afstompend. Aan de kop van een zeer lange productiehal werden de asbestvezels met zand, cement en water machinaal gemengd tot een deeg waarvan grote platen werden geperst. Na de droogovens werden gaten voorgeboord waarna de platen door automatische verfspuiten werden gelakt tegen de invloed van weer, wind en mossen. Menselijke robots – zoals ikzelf in die tijd – hoorden acht uur lang met een schaft en twee plas- en drinkpauzes deze platen op vorm te breken en als stapels over de rolband af te voeren voor verpakking en transport. Stof, lawaai en de productiesnelheid die tot alertheid dwong, maakten het bandwerk afstompend.

De machine bepaalde wat ieder van ons gedurende acht werkuren moest volbrengen. Communicatie met mede-robots aan de band was nauwelijks mogelijk. Behalve wanneer gebarsten platen aanrolden want die dienden tegenover ons in afvalcontainers gegooid.

Daarbij probeerden we met defecte leien zo scherp mogelijk de tegenoverliggende dubbel gelaagde prefabwand te raken. Week na week, maand na maand rees de hoop dat ooit iemand van ons de buitenste laag zou doorboren om ons een blik te gunnen op de buitenwereld. Wanneer een gescheurde asbetcementplaat uit de ovens over de band kwam aanhobbelen, vonkte een spontane vorm van eensgezindheid op bij de lopende bandwerkers om de stukken in de muur te mikken. Baldadigheid werd ontsnappingsgedrag tijdens ‘Modern Times’ in de spuiterij van Johns Manville.

Wanneer ik nadien als ondergronds mijnwerker in de steenkoolmijn van Beringen aan de slag ging, bleek dit mentaal lichter dan bandwerk bij de Mollith in Mol. In de mijn was iedere kompel verantwoordelijk voor zijn eigen taak en de veiligheid van de buurman. Wie de mijn verliet voor proper en licht werk aan de assemblagelijnen van de Genkse Ford fabrieken, hield het vaak niet vol en keerde terug of zocht zijn heil als bouwvakker. Net als in de koolmijn leek je in de bouw een onderdeel van een productieproces dat ook draaide op jouw persoonlijke inzet en creativiteit als onderdeel van een samenwerkende groep.

Vooral Sovjet Rusland en Nazi Duitsland werden gretige volgelingen van het Fordisme. Elders in Europa hielden industriëlen het nog lang bij meer ambachtelijke productietechnieken.
Wegens groot succes werd de voorbije eeuw deze magisch lijkende truc uitgebreid tot alle mogelijke systemen. Zoals film met een lopende band aan verstilde beelden beweging in tijd en ruimte suggereert, zo woekeren eindeloze opdelingen van complexe processen naar een illusie van efficiëntie in onderwijs, wetenschappelijk onderzoek, gezondheidszorg en bestuurskunde.
Intussen weten de meeste mensen dat beweging op het witte doek of beeldscherm berust op een suggestie en vluchten ze niet langer voor een virtueel aanstormende trein.
Niet zo voor medische toepassingen. Waar vroeger een patiënt – vaak bij gebrek aan beter – door de medische stand benaderd werd als mens met een geschiedenis, een omgeving, angsten en verlangens, wordt hij intussen efficiënt opgedeeld in een of meerdere klachten, organen, afwijkende beeldvorming en labo-resultaten. Vakmanschap wordt graag geofferd aan de illusie van lopende band efficiëntie.

Vandaag is het in Nederland zover dat specialisten zich kunnen beperken tot alleen diabetes, schildklier, hart, long of een ander onderdeeltje van het menselijk levensproces. De parameters worden verzameld door verpleegkundigen als praktijkondersteuner en in het beste geval door de behandelende arts besproken met de patiënt.
Ook huisartsen worden in Nederland krachtig aangemoedigd om vooral (preventieve) productie te draaien met een ruim gamma aan praktijkondersteuners die zij aansturen en managen boven de hoofden van de patiënten heen. Het gaat steeds vaker om de meetwaarden in labo resultaten, het voeren van de juiste medicijnen en het afturven van lijsten inzake preventie.
Door versnippering in de zorg genieten probleemgezinnen en chronisch zieken – al dan niet gewild – van een stoet vermarkte zorgverleners die elkaar vooral ontwijken.
Preventie-campagnes worden vaak genegeerd door de doelgroepen. Tegen hun vervreemding van dat gezonde ideaalleven leven ze zich gretig uit in baldadigheden met alcohol, suiker, snelheid, tabak, seks en drugs.
Wie voelt zich in deze doorgedreven opdeling nog verantwoordelijk voor de patiënt wanneer zorg en geneeskunde herleid worden tot een lopende band van geturfde lijsten?
Ouderwetse artsen, die lak hebben aan de vermeende efficiëntie van evidence based management en nog tijd willen maken voor woorden, tekenen en aanrakingen, worden met hun patiënten geofferd aan de lopende band.

‘Het is belangrijk om de traditie overeind te houden, want de traditie is de beschaving. Wat ik in de roman belangrijk vind, is Stoners gevoel van een vák. Doceren is voor hem een vak – een vak in de goede en eerzame zin van het woord. Zijn vak gaf hem een bepaald soort identiteit en maakte hem tot wat hij was. Waar het om gaat, is de liefde voor de zaak. En als je ergens van houdt, ga je het begrijpen. Het gebrek aan die liefde kenmerkt de slechte docent.’ John Williams over zijn romanfiguur ‘Stoner’