uitg Atlas Contact 2025

Zoals gewoonlijk bij Peter Venmans wordt in boek over ‘Frivoliteit’ grondig ingegaan op een ‘deugd’ die in de huidige cultuurbeleving steeds belangrijker wordt om de loden dwang van deze tijd te doorstaan.

Een indrukwekkende benadering van de politieke en culturele waan van de dag met hulp in de vorm van andere benaderingen en dansen, op toevalsvoeten.

https://doorbraak.be/boekennieuws/frivoliteit-een-vergeten-deugd

131. Zijn we aan het dansen op een zinkend schip? Frivoliteit lost de problemen in de wereld niet op, maar ze maakt de wereld een heel stuk draaglijker. Alors on danse. Bailamos. ¡A gozar!

32. Er is iets griezeligs aan bekeerlingen omdat zij de ene absolute zekerheid voor de andere inruilen en de heilzame scepsis geen kans geven. (…)

Een ongelovige kan nooit ‘echt’ gelukkig zijn. Dit laatste is het motief van het valse bewustzijn dat we ook bij latere denkers als Karl Marx (1818-1883) aantreffen. Volgens Marx hebben zowel arbeiders als kapitalisten te lijden onder het kapitalisme. Zij kunnen zich misschien best comfortabel voelen bij hun situatie, maar in dat geval hebben ze het mis en begrijpen ze hun eigen ellendige situatie niet.

Hun geluk kan niet echt zijn, want een objectieve analyse van de toestand leert dat ze wel ongelukkig móéten zijn. Ze lijden dus aan vervreemding: dat ze zich desondanks goed voelen is het gevolg van een vals bewustzijn. Het eerste wat volgens Marx moet gebeuren is hen daarvan te bevrijden. Marx’ denktrant is net als die van Pascal idealistisch: wat wij ervaren kan niet waar zijn, onze gewone waarneming is per definitie verdacht.

37. Wat in Europa wel gebleven is, is de moraal van zuiverheid. In de moderne tijd heeft die moraal de vorm van burgerlijke religies aangenomen: geloofssystemen die het heil niet langer in de godsdienst zoeken maar zich resoluut op de verandering van de wereld richten. Het meest eminente historische voorbeeld hiervan is de Franse Revolutie van 1789 met haar cultus van de mensheid en in navolging hiervan alle negentiende-eeuwse heilsleren of ideologieën. Het communisme was bijvoorbeeld een puritanisme zonder God. Ook vandaag is er nog radicalisme, zoals we in hoofdstuk 5 zullen zien met betrekking tot het extreme wokisme. In de nog altijd lezenswaardige roman De goden zijn dorstig uit 1912 beschrijft Nobelprijswinnaar Anatole France de Terreur ten tijde van de Franse Revolutie. 

41. Het puritanisme was de poging om het hele leven te heiligen en van alle smetten te zuiveren. In die zin was het door en door antifrivool. Er is in de moderne tijd echter een tweede vorm van antifrivolisme ontstaan, die heel anders lijkt dan het puritanisme maar er toch sterk mee verwant is, namelijk het rationalisme.

Mijn stelling is dat de moderniteit een geest van ernst heeft gevormd die ik zal omschrijven als ‘puriteins-rationalistisch’: het samengaan van puritanisme (de verdediging van een absolute, zuivere waarheid met een duidelijke opdeling in goed en kwaad) en rationalisme (de poging om het leven zo rationeel en efficiënt mogelijk te organiseren door middel van wetenschap en technologie). Dit samengaan is paradoxaal omdat puritanisme een religieus of bij uitbreiding spiritueel fenomeen is, terwijl het rationalisme juist radicaal seculier wil zijn, geen enkele God erkent en zich geheel op de menselijke rede verlaat. Beide worden ze echter beheerst door een geest van ernst die alle vormen van frivoliteit wantrouwt en wil uitbannen.

Puritanisme en rationalisme zijn twee moderne vormen van wat de Duitse filosoof Thomas Bauer de ‘vereenduidiging van de wereld’ noemt. De wereld zoals wij die ervaren is, zeker in onze tijd, complex, chaotisch en vol ambiguïteit. De onzekerheid die daar het gevolg van is, maakt het leven moeilijk.

53. Biopolitiek is technocratie. Men gaat ervan uit dat experts op basis van de statistieken waarover ze beschikken het best in staat zijn om te weten wat er gedaan moet worden, in elk geval veel beter dan de personen zelf. In de termen van Oakeshott: biopolitiek is gebaseerd op technische, niet op praktische kennis, op wetenschappelijk onderzoek en niet op de common sense (de wijsheid van gewone mensen die ze opgedaan hebben door ervaring). Zelfs gezondheidskwesties, die nochtans betrekking hebben op het eigen lichaam, kunnen volgens de biopolitiek niet aan de personen zelf overgelaten worden. Biopolitiek is paternalistisch en niet liberaal omdat de individuele autonomie ondergeschikt gemaakt wordt aan een bovenpersoonlijk of onpersoonlijk ideaal.

Vandaag is ons hele leven van biopolitiek doortrokken, terwijl we het vaak niet eens doorhebben. Dat komt omdat biopolitiek niet altijd een kwestie van repressie is maar vaak ook de vorm van verleiding of nudging aanneemt. Soms is de repressie overduidelijk. Dat was bijvoorbeeld het geval in de coronatijd toen men illiberale maatregelen invoerde zoals lockdowns, beperkingen van de bewegingsvrijheid, verbod van samenscholingen, avondklok, verplichte vaccinatie. Dat was pure biopolitiek: over de gezondheid en het leven van burgers werd door een hogere instantie beslist op rationele gronden. Hoe rationeel die gronden waren is voer voor discussie, maar in elk geval was de legitimatie in wetenschappelijke termen gesteld, met een voorkeur voor de methode van de statistiek. Meten is weten.

66. Dat we geen zuiver rationele wezens zijn maar altijd veroordeeld tot een zekere lichtzinnigheid is misschien een algemene waarheid over onze menselijke conditie, maar volgens Sloterdijk is er sinds het begin van het millennium iets anders aan de hand. Frivoliteit is de kern geworden van ons tijdsgewricht. Als de moderniteit het tijdperk was van de puriteinen en de rationalisten die geloofden dat er een toereikende grond bestond waarop we in onze dagelijkse wereld konden vertrouwen, dan zijn we in de postmoderniteit in een situatie van ‘bodemloosheid’ terechtgekomen. We hebben geen vaste grond meer onder de voeten en zijn niet meer in staat iets zinnigs te zeggen, terwijl we tegelijk met een ongekende crisis geconfronteerd worden

die het beste van ons vergt.

Behalve de metafoor van de bodemloosheid gebruikt Sloterdijk ook het beeld van het charlatanisme. De charlatan is diegene die niet weet waarover hij praat maar doet alsof hij het wel weet. De frivole mens is veroordeeld tot charlatanisme. 

70. Ook als het over politiek gaat is het onderscheid tussen liegen en bullshitten nuttig. In haar essay ‘Liegen in de politiek’ legt Hannah Arendt uit hoe de leugen altijd deel heeft uitgemaakt van het politieke bedrijf. Om macht te verwerven of te behouden heeft men altijd bedrogen, misleid, listen gebruikt. In de jaren zestig van de vorige eeuw was er volgens Hannah Arendt echter iets anders aan de hand: de leugen in de politiek hield op incidenteel en opportunistisch te zijn en werd systematisch. Dat komt doordat de marketing het politieke leven in de Verenigde Staten overgenomen heeft. Arendt illustreert deze omslag met het voorbeeld van het beleid rond de Vietnamoorlog. Dat was niet langer gebaseerd op een strategische analyse op het terrein, maar op een analyse van hoe de oorlog op het thuisfront verkocht kon worden. De oorlogsvoering was geen zaak meer van militairen maar van marketeers. Beeldvorming werd belangrijker dan feiten. De opportunistische leugen in de politiek bleef natuurlijk bestaan, maar was klein bier in vergelijking met de macht van de propaganda.

Deze marketeers wilden nog een mooi en consistent verhaal brengen dat verkocht kon worden, maar in de jaren tien van deze eeuw, in aanloop naar de presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten van 2016, veranderden ineens de spelregels. Kandidaat Donald Trump bracht zijn boodschap op een andere manier: door te bullebakken en te bullshitten. Trump bekommerde zich niet meer om de geloofwaardigheid van zijn verhaal, zoals de marketeers van voorheen, maar ging frontaal in de aanval, keer op keer. Zijn eerste en enige doel was om de tegenstrever onderuit te halen. Daartoe is verwarring stichten het meest efficiënte middel. De waarheid doet er allang niet meer toe. Wat telt, is macht. Het dedain voor de waarheid uit zich daarin dat men niet eens meer de moeite doet om een goede leugen te verzinnen.

88. In elk geval is de metafoor van het ontwaakt-zijn van religieuze oorsprong. De eerste christenen wachtten op het einde van de wereld en op de terugkeer van Jezus die gerechtigheid zal voltrekken, maar in afwachting moesten ze wakker en waakzaam blijven. Overigens is er in het Nederlands een etymologisch verband tussen ‘wakker’,’waken’, ‘bewaken’ en ‘wachten’. In geseculariseerde vorm is demetafoor van het ontwaken ook terug te vinden in het socialistische strijdlied De Internationale: ‘Ontwaakt, verworpenen der aarde!’ Het woke-activisme gaat inderdaad niet alleen terug op het puritanisme maar ook op het linkse gedachtegoed. Of zoals Karl Marx het in 1845 al formuleerde in zijn Elfde Stelling over Feuerbach: ‘De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd; het komt erop aan haar te veranderen.’ Als je eenmaal wakker geworden bent en beseft hoe onrechtvaardig de wereld in elkaar zit, kan het niet bij woorden blijven, maar moet je ook actie ondernemen.

89. Kenmerkend voor identitaire groepen is dat ze vaak volkomen serieus zijn. Identiteitslogica hangt samen met ernst: je bent wie je bent omdat je tot een bepaalde groep behoort en afwijkingen zijn niet toegestaan. Frivoliteit is daarom evenmin toegestaan. Daarbij komt nog dat activisme haast per definitie niet frivool is omdat het zich richt op een onrechtvaardige toestand in de wereld die het veranderd wil zien. Pas als de toestand daadwerkelijk verholpen zal zijn, kan de activist weer vrolijk worden, maar tot het zover is overheerst de verontwaardiging boven de verwondering.

104. 89. Kenmerkend voor identitaire groepen is dat ze vaak volkomen serieus zijn. Identiteitslogica hangt samen met ernst: je bent wie je bent omdat je tot een bepaalde groep behoort en afwijkingen zijn niet toegestaan. Frivoliteit is daarom evenmin toegestaan. Daarbij komt nog dat activisme haast per definitie niet frivool is omdat het zich richt op een onrechtvaardige toestand in de wereld die het veranderd wil zien. Pas als de toestand daadwerkelijk verholpen zal zijn, kan de activist weer vrolijk worden, maar tot het zover is overheerst de verontwaardiging boven de verwondering.

106. Kun je vieren wat ondraaglijk is? Volgens de titel van de succesroman is lichtheid inderdaad ondraaglijk, maar in het oeuvre van Kundera is de inschatting van de lichtheid van het zijn veel dubbelzinniger. De futiliteit van het bestaan is moeilijk uit te houden, maar tegelijk kan zij een zegen zijn als we erin slagen haar niet alleen te accepteren maar zelfs te omarmen. Dat klinkt een beetje als Nietzsches amor fati, maar dan in een lichte, vrolijke, humoristische variant. Als ons leven dan toch futiel is, ontslaat dat ons van de plicht om altijd en overal ernstig te zijn. Ongetwijfeld zijn we verantwoordelijk voor wat we doen, maar onze verantwoordelijkheid is zeker niet oneindig, ze strekt zich niet uit over de hele wereld.

Omdat het leven futiel is, is frivoliteit toegestaan. Beter nog: moet frivoliteit aangemoedigd worden. Omdat de krampachtige pogingen van de mens om aan zijn leven zin en zwaarte te geven altijd mislukken, blijven ons alleen lichtvoetigheid en speelsheid over. Als we daar tenminste toe in staat zijn. En we zullen ertoe in staat zijn als we niet te veel ons best doen. En als we romans lezen waarin het leven beschreven wordt als een spel.

110. Frivoliteit ontstaat dus door vergelijking, wanneer een volkomen onschuldige en onschadelijke activiteit ineens naast een schrijnende toestand in de wereld wordt gelegd. Iets wat uit zichzelf alleen maar prettig en vrolijk is, wordt dan bedenkelijk. Het schandaal van de frivoliteit is dat de wereld niet één is, niet homogeen en harmonieus, maar bestaat uit verschillende kleinere werelden die niet met elkaar te verzoenen zijn. De aanwezigheid in elkaars buurt van tegengestelde, incompatibele realiteiten maakt de ene realiteit ernstig en de andere frivool. Het schandaal van de frivoliteit is het schandaal van de gelijktijdigheid.