Arbeiderspers 2007

24. Realiseerde hij zich dat wanneer hier werkelijk van een geheimschrift sprake

was geweest, de natuur over een eigen, uit haarzelf geboren, georganiseerde

taal had moeten beschikken? Want welke door de mens uitgevonden taal zou

zij moeten kiezen om zich uit te drukken? Reeds toen echter, als knaap, zag ik

heel duidelijk in dat de buitenmenselijke natuur radicaal analfabeet is, wat

haar in mijn ogen nu juist zo sinister maakt.

De dubbele hélixstructuur van de genetische code werd onthuld door Watson & Crick in 1953. 

94. Bij gelegenheid waren we het erover eens geworden, of, juister gezegd,

hadden we ons bij de vaak geuite mening aangesloten, dat de filosofie de

koningin der wetenschappen is. Zij nam, zo hadden we vastgesteld, ongeveer

dezelfde plaats onder ze in als het orgel onder de instrumenten. Zij overzag ze,

was hun intellectuele samenvatting, ordende en zuiverde de resultaten van alle

onderzoeksgebieden tot een wereldbeeld, tot een overheersende en

beslissende, de zin van het leven ontsluitende synthese, tot een intuïtieve

bepaling van de plaats die de mens in de kosmos inneemt. Als ik nadacht over

de toekomst van mijn vriend, over een ‘beroep’ voor hem, was ik altijd bij

dergelijke voorstellingen uitgekomen. Zijn veelzijdige inspanningen, hoe ze

me ook voor zijn gezondheid lieten vrezen, zijn door commentariërende

kritiek begeleide ervaringsdrang rechtvaardigden zulke dromen. Het

universeelste, de levensvorm van een soevereine allesweter en wijsgeer, had ik

maar net goed genoeg voor hem gevonden, en… verder had mijn fantasie mij

niet geleid.

309. ‘Geef toe,’ zei ik tegen hem, ‘dat de verschrikkingen van de natuurkundige

schepping op geen enkele manier religieus productief zijn. Welke eerbied en

welke uit eerbied voortkomende civilisering van het gevoel kan nu worden

afgedwongen door de voorstelling van zo’n onmetelijke flauwekul als het

exploderend heelal? Absoluut geen enkele. Vroomheid, eerbied, geestelijk

decorum, religiositeit zijn alleen via de mens en door middel van de mens, in

de beperking tot het aards-menselijke mogelijk. Hun vrucht zou moeten, kan

en zal zijn een religieus getint humanisme, geleid door het gevoel voor het

transcendente geheim van de mens, door het trotse bewustzijn dat hij niet een

louter biologisch wezen is, maar met een beslissend deel van zijn wezen tot

een geestelijke wereld behoort; dat hem het absolute is gegeven, de ideeën van

waarheid, vrijheid, gerechtigheid, dat hem de verplichting is opgelegd het

volmaakte te benaderen. In dit pathos, deze verplichting, deze eerbied van de

mens voor zichzelf is God; maar in geen honderd miljard melkwegen kan ik

hem vinden.’

335. Dit is geen roman, bij de compositie waarvan de auteur de

harten van zijn personages indirect, door een toneelmatige schildering voor de

lezer ontsluit. Als biografische verteller ben ik ten enenmale bevoegd de

dingen rechtstreeks bij hun naam te noemen en eenvoudigweg psychische

feiten te constateren die op de door mij te beschrijven levenshandeling van

invloed zijn geweest. Maar na de eigenaardige uitingen die mijn geheugen

zojuist aan mijn pen heeft gedicteerd, uitingen van een, ik zou willen zeggen,

specifieke intensiteit, kan omtrent het mede te delen feit vermoedelijk geen

twijfel bestaan. Ines Rodde hield van de jonge Schwerdtfeger, en daarbij

waren maar twee dingen de vraag: ten eerste of zij het wist, en ten tweede,

wanneer, op welk tijdstip, haar oorspronkelijk kameraadschappelijke

verstandhouding met de violist, een verstandhouding als van broer en zus, dit

hartstochtelijke, gekwelde karakter had aangenomen.

413. Men citeerde Tocqueville (Alexis de), die had gezegd dat aan de Revolutie

als uit een gemeenschappelijke bron twee stromen waren ontsprongen: de ene

ten gunste van de mensen gaande naar vrije instituties, de andere naar de

absolute macht. Aan ‘vrije instituties’ geloofde van de bij Kridwiss

converserende heren niemand meer, vooral ook omdat de vrijheid innerlijk

tegenstrijdig was, voor zover zij om zich te handhaven was gedwongen de

vrijheid, die van haar tegenstanders namelijk, in te perken, dat wil zeggen,

zichzelf teniet te doen. Dit was haar noodlot, indien niet al bij voorbaat het

vrijheidspathos van de mensenrechten overboord werd gegooid, waartoe de

tijd veel meer geneigd bleek dan om eerst aan het dialectische proces te

beginnen dat de vrijheid in de dictatuur van haar partij veranderde. Op

dictatuur, op geweld liep het tóch allemaal uit, want met de vernietiging van

de overgeleverde politieke en maatschappelijke vormen door de Franse

Revolutie was een tijdperk aangebroken dat, bewust of niet, toegegeven of

niet, op de despotische dwingelandij over genivelleerde, geatomiseerde,

contactloze en, evenals het individu, hulpeloze massa’s afstevende.

419. Ik geloof werkelijk dat ik een rood hoofd had bij het meelachen toen 

onder intellectueel vergenoegde hilariteit de toenemende geneigdheid van tandartsen werd

besproken om tanden met een afgestorven zenuw zonder dralen te trekken,

daar men het besluit had genomen ze voortaan als infectueuze indringers te

beschouwen – - na een lange, moeizame en tot raffinement naderende

ontwikkeling van de techniek der wortelbehandeling in de 19de eeuw. Let wel

en het was met name dr. Breisacher die dit scherpzinnig en onder algemene

instemming opmerkte – : het hygiënische gezichtspunt moest daarbij min of

meer als een rationalisatie van de primair aanwezige tendens tot laten vallen,

opgeven, zich afwenden en vereenvoudigen worden beschouwd, – bij

hygiënische argumenten was de verdenking van ideologie altijd op haar plaats.

420. Zonder twijfel zou men ook voor het niet-conserveren van het zieke op

grotere schaal, het doden van niet levensvatbare en zwakzinnige mensen,

wanneer men daar op een dag toe overging, volks- en rashygiënische motieven

aanvoeren, terwijl het in werkelijkheid – men wilde dat in het geheel niet

ontkennen, men legde er integendeel de nadruk op om veel dieper liggende

besluiten, om het afzweren van alle humane verwekelijking zou gaan die het

werk van het burgerlijke tijdperk was geweest: om een instinctief conditie-

opbouwen van de mensheid voor harde en duistere, met de humaniteit

spottende ontwikkelingen, voor een era van omvangrijke oorlogen en

revoluties die ons waarschijnlijk tot ver achter de christelijke civilisatie van de

middeleeuwen zou terugvoeren en veeleer het obscure tijdperk van vóór het

ontstaan daarvan, na de ondergang van de antieke cultuur, weerombrengen…

430. Er kwam nog iets anders bij waardoor Clarissa’s leven in de knoop raakte.

Zij hield, zoals mij allang tot mijn leedwezen was opgevallen, toneel en leven

niet goed uit elkaar: zij was actrice en keerde ook buiten het theater de actrice

naar buiten, misschien omdat zij geen echte was; het lichamelijk-persoonlijke

karakter van deze kunst verleidde haar tot een ornamentering van haar

burgerlijke persoon met gezichtscosmetiek, opgevulde kapsels en overdreven

decoratieve hoeden, – een volstrekt nodeloze en op misverstanden berustende

schijnvertoning, die op wie vriendschap voor haar voelde een pijnlijke, op de

burger een provocerende en op de wulpsheid van de mannen een

aanmoedigende uitwerking had, – geheel abusievelijk en volkomen onbedoeld;

want Clarissa was een uiterst spottend-afwijzend, koel, kuis, nobel schepsel,.

al was dit harnas van ironische hoogmoed misschien ook een creatie die haar

voor verlangens van haar vrouwelijkheid moest behoeden en die haar toch

weer tot een echte zuster van Ines Institoris, de minnares, of minnares

cidevant van Rudi Schwerdtfeger, stempelden.

588. Sinds meer dan honderd jaar wordt er in het Duits op een schandalige

manier met het woord ‘faustisch’ omgesprongen. Onder de invloed van

Goethes Faust-drama wordt dit woord het prototype van de Duitse eigenheid,

de Duitse geest, het Duitse zielenleven. Alles wat met het zoeken naar

eeuwige waarheden en laatste antwoorden, met het gevecht om de onthulling

van de diepste geheimen te maken heeft, wordt faustisch genoemd. Waarmee

tegelijkertijd deze eeuwige waarheden en diepste geheimen een in zekere zin

Duits-nationale aangelegenheid worden: de Duitse mens is faustisch én

Luther is de faustische mens als zodanig.