Vert. Hanneke van der Heijden – Uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2013

Recensie door Adri Altink

Wie van Sereen van Ahmet Hamdi Tanpinar in al zijn gelaagdheid wil genieten, doet er misschien goed aan eerst het nawoord van vertaalster Hanneke van der Heijden te lezen. Belangrijk is dat Tanpinar zijn verhaal al schreef in 1948. Hij situeerde het in 1939, toen Europa doortrokken was van de dreiging van de Tweede Wereldoorlog. Bijna 20 jaar eerder was Turkije onder Atatürk een seculiere republiek geworden met als één van de belangrijke pijlers de vervanging van het Arabische alfabet door het Latijnse en een daarmee gepaard gaande oriëntatie op West-Europa. Die vervanging betekende dat het jonge nieuwe Turkije vervreemde van zijn (literaire) wortels. Steeds meer mensen konden het Arabisch immers niet meer lezen. En wat viel er nu in 1939 te verwachten van het Westen dat op instorten stond?
Sereen is doortrokken van die existentiële onzekerheid.

De eerste kennismaking van Nederland met Tanpinar (1901-1962) was er in 2009 toen hier zijn Klokkengelijkzetinstituut verscheen. Die roman was ook al een zoektocht naar de Turkse geschiedenis, maar wie aan die achtergrond geen boodschap had, kon het boek ook ten zeerste genieten als een scherpe satire op het najagen van luchtbellen en de manier waarop mensen luchtkastelen weten te verkopen. In Sereen is er daarentegen geen pagina waarop je aan de verwarring over de Turkse identiteit kunt ontsnappen. Het verhaal van de geliefden Mümtaz en Nuran is in alles vervuld van het wankelen tussen een dierbaar verleden en een onzekere toekomst.

90. ‘Mijn hoop op de mensheid ben ik niet kwijt, maar mijn vertrouwen in de mens wel. Als al zijn banden zijn doorgesneden, dan verandert hij totaal, dan wordt hij een robot… En binnen de kortste keren verschilt hij dan nauwelijks nog van het botte, gevoelloze natuurgeweld… Wat zo afschuwelijk is aan oorlog, en revoluties, is dat daarmee van het ene op het andere moment alle botte geweld losbarst waarvan we dachten dat we het met de eeuwenlange inspanningen, met beschaving en cultuur, eronder gekregen hadden.

350. 

- Wij denken dat er een oorlog komt; een oorlog zoals er in de geschiedenis velen zijn geweest. Maar de wereld heeft zich onder de neus van de politici verenigd, haar vraagstukken zijn in elkaar verankerd, ze bereidt zich voor op een burgeroorlog. Een burgeroorlog, één van der manier, met andere woorden, waarop een beschaving van jas verwisselt. We beleven de metamorfose van een organisme dat zo kolossaal is dat het in zijn eigen realiteit niet te bevatten is, dat het veel weg heeft van een delirium, een nachtmerrie van de natuur. We staan op een fysiologisch punt, als ik het zo mag uitdrukken, waarop alles een implosie voorbereidt, noodzakelijk maakt… Een politieke oorlog kan heel gemakkelijk worden afgewend… Eén ruk aan het stuur, één seconde waarop het gezond verstand de macht weer overneemt, en alles kan zijn opgelost. Maar een beschavingscrisis overwinnen, het hele feilen daarvan zien maar toch koelbloedig blijven, ertegen in het geweer proberen te komen zonder de macht over het stuur te verliezen, dat is even moeilijk als niet meegesleurd worden in een overstroming, niet verdrinken in een orkaan, niet verpletterd worden door een invallende meteoriet…

- U bent wel erg fatalistische, dokter…

- Omdat ik een man van de natuur ben. Ik heb jaren lang een fysiologisch laboratorium geleid. Ik heb tienduizenden patiënten gezien. Zo langzamerhand heb ik wel het idee dat ik kan inschatten wat nog afgewend kan worden in wat niet… Ik kan al van verre zien waar de dood zich nestelt…

- Maar is dat wel het zelfde?

- Zodra iets een organisme wordt, zie je altijd biologische wetten aan het werk… U moet niet denken dat ik pessimistisch ben omdat ik met alle geweld die metafoor tot het uiterste wil voeren. Ik ben ervan overtuigd dat een ingreep altijd mogelijk is: ik ben een arts, ik ben met andere woorden opgeleid met de discipline van ingrepen. Maar… Men heeft er willens en wetens voor gezorgd dat de situatie zou verslechteren, nu heeft ze het organisme in haar greep… Bekijkt u het eens van de andere kant.