uitg. Olympus 2000

122.  Alleen heeft Marx daarbij niet aan de oude ontdekking van de Stoa gedacht, dat we niet zozeer onder de invloed staan van de dingen als wel van onze meningen over de dingen. Zo heeft Marx zelf zich in zijn handelen ten slotte ook niet door het proletariaat, maar door zijn fantasma laten leiden. Daarom heeft Stirner uiteindelijk groot gelijk de scheppingskracht van het ik zo te benadrukken, omdat het dit fantasma is dat de speelruimte creëert waarop het zich dan – theoretisch – baseert.

160. Nu heeft Nietzsche evenwel onder zijn aanleg tot medelijden geleden. Typerend voor de filosoof die de moraal van het medelijden te vuur en te zwaard zal bestrijden is een haast osmotisch kunnen en moeten meeleven. Nietzsche kan bij lange na niet zo wreed, hard en meedogenloos zijn als hij het later van de overmens zal eisen. Hij is niet alleen gevoelig voor het weer, maar ook voor de mens.

181. Nietzsche vindt in de religie bewijsmateriaal in overvloed voor zijn these dat de wreedheid de scheppende oorsprong is van de civilisatie. In vele cultuurkringen stelde men zich de goden wreed voor. Zij moeten middels offers verzoend worden. Kennelijk zag men de goden als wezens die aan de aanblik van kwellingen en slachtpartijen genoegen beleven. Zelfs de christelijke god moet nog door het offer van zijn zoon bevredigd worden. Wie de goden een plezier wil doen, moet hen een feest vol wreedheden bereiden. De lust van de goden is de menselijke lust op grotere schaal, daarom geldt: De wreedheid is een onderdeel van de oudste feestvreugde van de mensheid (3, 30).

uitg Atlas Contact 2025

Zoals gewoonlijk bij Peter Venmans wordt in boek over ‘Frivoliteit’ grondig ingegaan op een ‘deugd’ die in de huidige cultuurbeleving steeds belangrijker wordt om de loden dwang van deze tijd te doorstaan.

Een indrukwekkende benadering van de politieke en culturele waan van de dag met hulp in de vorm van andere benaderingen en dansen, op toevalsvoeten.

https://doorbraak.be/boekennieuws/frivoliteit-een-vergeten-deugd

131. Zijn we aan het dansen op een zinkend schip? Frivoliteit lost de problemen in de wereld niet op, maar ze maakt de wereld een heel stuk draaglijker. Alors on danse. Bailamos. ¡A gozar!

Thomas Mann, Jozef en zijn broers

1933 Wereldbibliotheek  2016

26. ‘De ‘godszorg’ is de bezorgdheid dat wat ooit het juiste was, het niet meer is, en het niet eeuwig voor het juiste te houden en er op anachronistische wijze naar te leven; het is de vrome fijngevoeligheid voor het verworpene, verouderde, innerlijk achterhaalde dat onmogelijk, schandaleus, of, in de taal van Israël, een ‘gruwel’ is geworden. Het is het intelligente en gespannen luisteren naar wat de wereldgeest wil, naar de nieuwe waarheid en noodzakelijkheid. En dit alles levert een bijzonder, religieus begrip domheid op, de godsdomheid, die deze bekommernis niet kent of er even lomp mee omgaat als de ouders – broer en zus – van Potifar, die de mannelijkheid van hun zoon offeren aan het licht. Een godvergeten domkop is ook Laban, die nog gelooft zijn zoontje te moeten slachten en in het fundament van zijn huis te moeten bijzetten, wat ooit heel zegenrijk was maar opgehouden heeft dit te zijn. Het eigenlijke, oorspronkelijke offer was het mensenoffer. Wanneer is het moment gekomen dat het veranderde in een gruwel en in domheid? Het boek Genesis legt dit moment vast, namelijk in het beeld van het verboden Isaakoffer, waarbij de mens wordt vervangen door het dier. Hier maakt een mens die is voortgeschreden in zijn godsbeeld zich los van het verouderde gebruik, van wat God samen met ons achter zich wil laten, omdat hij feitelijk al verder is. Vroomheid is een soort verstand, het is godsverstand.’

uitgeverij DeGeus 2024

525. ‘We dragen onze dood in ons, schrijft Rilke.  Kinderen hebben  een kleine dood in zich en oude mensen een grotere dood. En iedereen heeft zijn  eigen dood. Tolstoj stierf  in  de schijnwerpers toen  hij zijn leven ontvluchtte. Het was  een dood die  perfect bij  hem paste, het  was bijna te  mooi om waar te zijn. Als je de dagboeken  van  Tolstoj leest (en ik  vind  dat je  dat zou moeten  doen), zijn  romans en novelles en zijn religieuze geschriften, lijkt hij  soms meer  op een plaats, een  plaats waar de  grootste  tegenstellingen elkaar ontmoeten, dan op een mens. Of ach, hij was meer mens dan de meesten. Achmatova had geen goed woord voor hem over – tegen Isaiah Berlin zei ze dat  de  moraal in Anna Karenina  de moraal van Tolstojs vrouw  en zijn tantes in Moskou was.  Waarom moest Anna Karenina  sterven?  Ze werd gestraft door dezelfde  samenleving waar  Tolstoj vanwege alle huichelarij afstand van had genomen. Tolstoj  loog, hij wist wel beter.  Maar hij  gaf  toe aan de  druk van de maatschappij. ‘Toen hij gelukkig getrouwd was, schreef hij Oorlog en vrede,  waarin hij hoog opgeeft van het  gezinsleven. Toen hij  Sofia  Andrejevna  was gaan  haten maar niet ‘van haar wilde  scheiden omdat  dat door de  maatschappij  werd  veroordeeld en  wellicht ook door de boeren, schreef  hij Anna Karenina  en  strafte haar omdat ze Karenin verlaat. Toen hij oud werd en niet meer zo achter de  boerenmeisjes aan  zat, schreef hij De Kreutzersonate  en  verbood  seks volledig.’ Grotendeels klopt dit wel. Tolstoj was een levensgenieter  die verlangde  naar ascese,  een aristocraat die boer wilde zijn, een trots, hoogmoedig man die nederig wilde zijn,  een  schrijver die  midden in het leven wilde staan en niet  met  zijn neus in de boeken wilde  zitten, een  wellusteling  die  een familieman wilde  zijn en daarnaast  in celibaat wilde leven, een met mythen omgeven wereldberoemd man die kluizenaar wilde  zijn. Hij vocht  zijn  hele leven tegen de  krachten in zichzelf,  en hij  stierf zoals  hij leefde, met alle tegenstellingen  blootgelegd. Maar denk nu niet dat zijn  pogingen niet oprecht waren, want dat waren ze wel. ‘

549. ‘We hadden het over Rilke, en ik moest opeens denken aan iets wat in een  essay van Marina  Tsvetajeva, dat onder andere  over hem  ging, stond,  en wat dit boek in een notendop samenvat,  namelijk:

Hoeveel je  een wolf ook voedt, hij zal altijd zijn  blik gericht houden op het woud.

We zijn allen  wolven  uit  het dichte woud van de eeuwigheid.’

vertaling van Hans Driessen uitg. Arbeiderspers 2024-1924

118.’We weten maar al te goed dat het inlassen van andere en nieuwe gewoontes de enige manier is om ons leven tot staan te brengen, ons tijdsbesef op te frissen, om een verjonging, versterking en vertraging en dus een vernieuwing van ons levensgevoel als zodanig te bewerkstelligen. Dit is het doel van elke verandering van omgeving en lucht, van de strandvakantie; hierin moet men de verkwikkende werking zoeken van de afwisseling en de episode. De eerste dagen in een nieuwe omgeving kennen een jeugdig, dat wil zeggen een krachtig en breed verloop – het zijn er zo’n zes tot acht. Vervolgens, naar de mate waarin je je ‘inleeft’, doet zich een geleidelijke verkorting voor: wie aan het leven hecht, of beter gezegd, wie zich aan het leven wil hechten, kan tot zijn ontzetting merken dat de dagen weer lichter worden en voorbij beginnen te vliegen; en de laatste week, van bijvoorbeeld vier, bezit een griezelige snelheid en vluchtigheid. Maar de opfrissing van het tijdsbesef werkt ook na de inlassing door, doet zich, nadat je naar de regelmaat bent teruggekeerd, opnieuw gelden; de eerste dagen thuis worden na de afwisseling eveneens als nieuw, breed en jeugdig ervaren, maar veel zijn het er niet: want we leven ons sneller in de regelmaat in dan in het doorbreken van de regelmaat, en als het tijdsbesef door een gevorderde leeftijd al moe is of – een teken van oorspronkelijke levenszwakte – nooit krachtig ontwikkeld is geweest, slaapt het weer razendsnel in, en al na vierentwintig uur lijkt het alsof we nooit weg zijn geweest en alsof de reis niet méér was dan de droom van een nacht.’

uitgeverij AUP 2024 

Interessante en bevattelijke natuurwetenschappelijke benadering van kosmos en de ontwikkelingen tot vandaag met speculaties over A.I. morgen.

Dit geheel in tegenstelling tot een pijnlijk gebrek aan wetenschappelijke kritiek op de CO2 theorie van opwarming, stijging van de zeespiegel, klimaatgeinduceerde rampen die volgens de auteur allemaal kunnen bestreden worden door fysicochemische interventies om de aarde af te dekken tegen de zonnestralen.

Bert Koene lijkt daarin een oude opa die op een goed blaadje wil staan bij zijn klimaatgeconditioneerde kleinkinderen. 

Hij ziet wel heil in energie overvloed door toekomstige kernfusieprocessen. 

‘Mensen zijn denkende stukjes van de evoluerende kosmos. Onze samenleving lijkt echter een noodtoestand te naderen qua klimaat, milieu en mondiale conflicten. Bert Koene, natuurkundige en historisch onderzoeker, verkent onze voorgeschiedenis en onderzoekt toekomstscenario’s.

Hij laat zien dat de fysieke wereld heel anders in elkaar zit dan wij intuïtief denken, maar ook dat zij als het ware is gemáákt voor leven. 

Oorzaak van onzehuidige crises is volgens Koene het feit dat het gevoel niet goed kan omgaan metde steeds krachtigere technologieën die het verstand bedenkt. Kunstmatige intelligentie kan de situatie aanvankelijk verergeren, maar zou ons uiteindelijk kunnen redden.’ Aldus de uitgever. 

12. ‘De heersende milieucrisis en de beginnende klimaatramp zijn zware nevenschaden van de grote nieuwigheid die de mens in de wereld heeft gebracht: bewustzijn. Miljarden jaren lang heerste in de wereld alleen blind toeval, slechts door natuurwetten ingeperkt. De bewuste mens echter wéét van zichzelf en van zijn omgeving. ‘

Arbeiderspers 2007

24. Realiseerde hij zich dat wanneer hier werkelijk van een geheimschrift sprake

was geweest, de natuur over een eigen, uit haarzelf geboren, georganiseerde

taal had moeten beschikken? Want welke door de mens uitgevonden taal zou

zij moeten kiezen om zich uit te drukken? Reeds toen echter, als knaap, zag ik

heel duidelijk in dat de buitenmenselijke natuur radicaal analfabeet is, wat

haar in mijn ogen nu juist zo sinister maakt.

uitg. De Bezige Bij 2024 

Zonder de jeugdgevangenis voor jongens in Bologna had Silvia Avallone haar nieuwe roman Donker hart niet kunnen schrijven. Ze draaide er een tijd mee, hoorde er de verhalen over moord en doodslag. Maar wat ze er vooral leerde was dat de jongens woorden aangereikt moeten krijgen door studie en workshops, om zichzelf ‘naderhand’ staande te kunnen houden. Gevangenis-slang alleen voldoet niet.

De spraakmakende Italiaanse bestseller over het leven van een jonge vrouw binnen, en buiten, de muren van een jeugdgevangenis

De eenendertigjarige Emilia besluit in het verlaten berggehucht Sassaia in Noord-Italië te gaan wonen, in het leegstaande huis van een overleden tante. Emilia is net
vrijgelaten na een gevangenisstraf van vijftien jaar. Haar verleden is haar geheim, en in Sassaia hoopt ze een manier te vinden om zich met haar daad te verzoenen.
Er zijn nog twee andere bewoners in het gehucht, onder wie Bruno, haar buurman, die onderwijzer is op de basisschool in het dal. Bruno leeft ook in een zelfverkozen
ballingschap, maar dan vanuit de pijn van een slachtoffer. Allebei kennen ze het kwaad: hij omdat hij het heeft ondergaan, zij omdat ze het heeft begaan. Deze twee
gebroken zielen zoeken beiden naar verlossing, maar de toekomst volgt zijn eigen wetten en de tijd onthult onverbiddelijk de kwetsbaarheid van het menselijk bestaan.

https://www.nrc.nl/nieuws/2024/11/07/ook-de-gevangenis-voelt-als-een-stenen-baarmoeder-a4872253

uitg. De Nieuwe Wereld – ten have 2024

In 1983, toen hij dacht dat het Oostblok nog duizenden jaren zou standhouden, publiceerde de uitgeweken Tsjech en literaire grootheid Milan Kundera (1929-2023) een korte tekst die de hele wereld rondging, vertaald in tientallen talen.

Een gekidnapt Westen zette Midden-Europa in één klap op de kaart als een samenstel van kleine naties waar de Europese eenheid-door-diversiteit haar hoogtepunt bereikt: cultureel behorend bij het Westen, politiek opgeslokt door een vraatzuchtige grote natie (Rusland) die naar eenvormigheid streeft. Veertig jaar later is Kundera’s tekst weer extra actueel, zowel door de Russische inval in Oekraïne als door de hoofdvraag: wordt de Europese cultuur bedreigd?

‘De  onvanzelfsprekendheid van een natie (1967)’

14. ‘De  ontwikkeling van de mensheid is  voor het eerst één wereldgeschiedenis geworden. Kleine eenheden  verenigen zich tot grotere eenheden. Internationale  culturele inspanningen  worden geconcentreerd en met elkaar  verbonden. Er wordt massaal gereisd. En  daarmee neemt ook de rol  van enkele van de belangrijkste wereldtalen  toe, en naarmate het leven  steeds internationaler wordt, wordt de invloed van de  kleine talen steeds  beperkter. Enige tijd terug sprak ik met  een Vlaming, een  theatermaker, die zich erover beklaagde dat zijn taal wordt  bedreigd, dat de Vlaamse intellectuele elite tweetalig wordt en de voorkeur geeft aan het Engels boven de moedertaal, om zo rechtstreekser in  contact  te  kunnen zijn  met  de internationale wetenschap.  Onder deze  omstandigheden kunnen kleine naties hun taal  en hun eigen  karakter  alleen beschermen door middel van het culturele belang van hun taal, van de onvervangbaarheid  van waarden die erdoor gevormd en  ermee verbonden zijn.’

‘Een gekidnapt  Westen  of De tragedie van Midden-Europa (1983)

uitg. Cargo 2024

Knap gecomponeerde roman over de liberale Engelse premier Henry Asquith die regeert aan de vooravond van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De lezer weet welke ramp Europa te wachten staat, maar de politieke elite in Engeland denkt dat het allemaal nog wel mee zal vallen. De premier moet leiding geven aan het kabinet, maar laat veel op zijn beloop. Bovendien wordt de zestigjarige behoorlijk afgeleid door een geheime obsessieve relatie met een ruim dertig jaar jongere vrouw, Venetia Stanley.

‘Machtige mannen willen altijd hun zin krijgen.’  

Wilfred Scholten De Morgen 7 december 2024, 

uitg. Athenaeum,Polak & Van Gennep, Amsterdam 2024

https://www.humanistischverbond.be/kritisch-lezen/1459/van-licht-naar-duisternis-drie-vrouwen-in-wenen-1900-1938

71.’De verklaring voor die Joodse aanwezigheid in de wereld van de cultuur ligt in het opleidingsniveau van de Joodse geassimileerde bourgeoisie. De ouders van de bovengenoemde beroemdheden waren meestal geen praktiserende joden meer, al loochenden ze hun afkomst niet en vierden ze in veel gevallen de joodse feestdagen. Minstens even belangrijk voor hun culturele achtergrond was het feit dat ze al vóór hun emigratie door het contact met de hun omringende Duitse cultuur gemoderniseerd waren; velen waren fervente bewonderaars van Goethe, Schiller en Wagner. Aangekomen in Wenen wilden ze die cultuur via een gedegen opleiding, via bildung, doorgeven aan hun kinderen. Dat was een garantie voor sociale en culturele integratie. Als het financieel haalbaar was, stuurden ze hun kinderen in Wenen naar de beste scholen. Bildung gaf toegang tot de maatschappelijk hogere kringen en was een manier om de sociale en religieuze afkomst te overstijgen.

De cijfers spreken dan ook boekdelen. In 1910 stroomt ongeveer de helft van de Joodse jongens van de basisschool door naar het gymnasium en de realschule (algemeen secundair onderwijs en technisch secundair onderwijs; vwo en havo). Bijna dertig procent van hen zit drie jaar na die overstap nog altijd op het gymnasium. Ter’vergelijking: slechts zes procent van de niet-Joodse tienjarigen zit drie jaar later nog op het gymnasium: een hogere uitval dus. Een verhouding van vijf op een. En zodra de gymnasia ook voor meisjes worden opengesteld blijkt dat het verschil tussen Joodse en niet-Joodse meisjes nog groter is. Resultaat: vierendertig procent van de gediplomeerden op het gymnasium is Joods. Ter herinnering: Joden maakten nooit meer dan tien procent van de Weense bevolking uit. In het tweede district, Leopoldstadt, de wijk met traditioneel de meeste Joden (vierendertig procent) was zelfs vijfenzeventig procent van de gymnasiasten Joods. Ook op de universiteiten waren Joodse studenten goed vertegenwoordigd. En zodra de faculteiten filosofie en medicijnen (respectievelijk in 1897 en 1900) hun deuren voor vrouwen openden deed hetzelfde fenomeen zich voor: voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog was drieënveertig procent van de vrouwelijke studenten van Joodse origine, bij medicijnen was dat tussen de eenenvijftig en de achtenzestig procent.’

uitg. Ten Have 2024

 Ludwig Wittgenstein, The Duty of Genius dateert reeds uit 1990 en heb ik een paar jaar later enthousiast gesavoureerd… de nieuwe versie en vertaling was moeilijker te genieten door de last der jaren en toenemende wijsheid en afstand die er bovenop is gekomen. Maar het blijft – zeker voor jongeren – een majestueuze benadering van deze filosofische cultfiguur uit de 20ste eeuw. 

https://www.humanistischverbond.be/kritisch-lezen/1491/wittgenstein-een-biografie

uitg. De Bezige Bij 2024

Iedereen kent het wel: je wilt snel iets opzoeken op het internet en twee uur later ben je nog bezig. Dat hebben we niet helemaal zelf in de hand: aandacht en informatie zijn de munteenheden van een nieuw tijdperk, de infocratie. Nog nooit konden we zoveel te weten komen over een breed scala aan onderwerpen als nu. Tegelijk staan onze individuele vrijheden op het spel, omdat politieke en economische krachten ons op allerlei manieren online proberen te beïnvloeden. Ze slagen er geregeld in door middel van georganiseerde desinformatie en manipulatie mensen op te hitsen. 

Dit vereist een kritische blik, die we moeten blijven trainen om te leren negeren wat geen aandacht verdient. Ignaas Devisch laat zien hoe we vanuit die weloverwogen 
onwetendheid opnieuw tot een geïnformeerde positie in de wereld kunnen komen. Hoog tijd dat we stoppen onszelf – en de democratie – kapot te informeren. 

Een bij wijlen boeiende poging om een houvast te bieden in de informatie met tot slot een handige reeks vuistregels om boven te blijven in de infocratie. Veel van deze inzichten zijn één op één bruikbaar om de covid lockdown en covid vaccinatie campagne te analyseren.

58. Een conflict kan uitlopen op polarisatie, al is niet elke discussie meteen gepolariseerd. Op het scherp van de snede debatteren bijvoorbeeld is geen polarisatie; niet tot een consensus komen evenmin. Een democratie leeft van de ideeënstrijd en het publiek debat erover. In het parlementaire halfrond, op de opiniepagina’s van kranten, op sociale media en op andere plaatsen heerst er een strijd om het beste argument of idee. Zulke debatten kunnen intens zijn en zelfs knetteren, met felle woorden over en weer – en daar is niets mis mee.

Zoals politiek filosoof Chantal Mouffe het meermaals heeft benadrukt: antagonisme en conflict horen bij de democratie. Een democratie kent geen blauwdruk. Consensus en dissensus gaan hand in hand. Daarom bekleedt het publiek debat een prominente plaats in dit geheel en moet het dat vooral blijven doen. De democratie werkt omdat we allemaal een eigen opinie hebben en ons verenigen in groepen van gelijkgezinden en nooit de hele bevolking achter ons krijgen.

Ik omschreef dit eerder met Claude Lefort als een georganiseerde manier van ruziemaken. Lefort, een politiek filosoof uit Frankrijk die vooral in de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn hoofdwerken schreef, legde steevast de nadruk op de institutionalisering van het conflict. De verschillende machten in de samenleving – uitvoerend, wetgevend, rechterlijk, de media, de publieke opinie – wedijveren voortdurend om de macht. Juist die georganiseerde dynamiek zorgt ervoor dat ruziemaken in zekere zin stichtend is voor een democratie. Zoals wetenschap leeft van de botsing van paradigma’s, zo is ook het publiek debat gediend met een levendige ideeënstrijd.

uitg. Pelckmans 2024

Zelden een bio-bibliografie gelezen die me zo vaardig door het oeuvre van een zeer productieve schrijver heeft geleid, zonder daarbij de donkere randen naast en achter de spiegel te vergeten die soms meer verduidelijken over het waarom van die romans, novelles en toneelstukken.

Bij andere biografische benaderingen had ik zelden het gevoel dat die donkere randen en trauma’s van de auteur wezenlijk bijdroegen tot begrip voor en waardering van zijn literair werk. 

Bij ‘Thuiskomen’ van Jos Borré over het leven en werk van Walter Van den Broeck is dat wel het geval, teder en accuraat. ‘Thuiskomen’ tilt het werk van Walter tot een hoger menselijk en boeiend niveau. 

13. Tegelijk schreef hij daarmee  een boek over de macht van het woord  in de opstand tegen  de  onverbiddelijke dood. In een brief  aan Paul de Wispelaere  verduidelijkte  hij die bijzondere ervaring van het schrijven: ‘Die macht die je als schrijver op mensen en dingen hebt. Ze zijn steendood tot je ze aanraakt met de punt van  je pen, en dan zijn ze er plots weer.  Ik  weet nu wel: schrijven,  de  eerste  èchte overwinning op tijd en ruimte, een dam tegen de aanstormende dood dus.’

33. ‘Is ons paradijs echt  verloren?’ vraagt hij zich ten slotte  af,  tegen beter  weten  in,  ‘Of zullen  wij  straks, als  de schijnwelvaart zichzelf  heeft opgeheven,  opnieuw  het  onderscheid zien  tussen schijn en wezen?’ (p. 236).  Zoveel jaren later klinkt de vraag meer  dan ooit  retorisch.’ (Brief aan Boudewijn)

36. ‘Want de ‘lichtgevoelige jongen’ legt in korte tijd  meer vast dan hem op dat ogenblik  lief is. ‘De wereld  moest nu maar eens ophouden  met zich door  mij te laten  ontdekken’ (p.  193), stelt hij, oververzadigd door de harde  realiteit  onderweg.  Op zijn twaalfde overvalt hem  zo al een loodzwaar inzicht: ‘(A)chter het zichtbare alles steekt een verdoken alles dat niemand ziet maar dat wreed is  en zonder medelijden de wereld bestuurt’ (p. 207).  En dus  moet  er gelogen worden, om bestwil, om de  permanente  dreiging van het onheil,  een  echo  van de angst die  in  De dag dat Lester Saigon kwam aan de orde komt, tegen te houden, te ontzenuwen.  ‘Er moest  gelogen worden! Want als de hele  wereld  het verdoken  alles achter het zichtbare alles zou zien, kroop  iedereen bibberend van schrik in de  kelder, en viel het  wiel van de wereld stil, en de  wereld zelf  uit elkaar.’ Gelogen  door iemand die de opdracht op zich neemt: ‘Iemand moest toch  op de uitkijk staan en “Alles is kalm” roepen (…) ook al ontplofte vannacht  Toudfabriek, ook  al begon de  Rus straks in het geniep de Derde  Wereldoorlog  door een atoombom  op de  Cité te gooien. Iemand moest toch  op wacht  staan  en  voor al die nietsvermoedende mensen de wereld bij  elkaar blijven liegen, zodat  ze ongestoord konden  slapen  en morgen weer opgewekt  aan de slag konden’ (p. 208).’

MazirelPress 2024

Rond kunstmatige intelligentie (AI) zou het niet moeten gaan over de vraag of AI de mens gaat overnemen, maar over de vraag of wij mensen ons láten overnemen. De ontwikkelingen op het gebied van AI vormen een nieuwe stap in de richting van een samenleving waarin menselijke intuïtie en gezond verstand worden vervangen door cijfers, modellen en algoritmes.

Een model zonder wijsheid gebruiken leidt altijd tot ongelukken en dit geldt zeker ook voor AI. Door gebruik te maken van veel data en rekenkracht kunnen deze modellen steeds meer. Ook worden toepassingen steeds toegankelijker. Dit maakt dat techniek zoals AI bijna wel gebruikt moet worden, ook als de toegevoegde waarde niet evident is.

Dit boek is een filosofische, levensbeschouwelijke en soms mild technische overdenking van deze ontwikkelingen. Een gezonde relatie tussen mens en techniek vereist dat de gebruiker niet alleen de benodigde kennis heeft, maar ook eindverantwoordelijk blijft. Alleen dan levert techniek ook daadwerkelijk iets op.

https://doorbraak.be/de-gevaren-van-ai-het-mag-duidelijk-zijn-dat-de-overheid-autoritaire-neigingen-heeft/?

9. ‘Zoals elk model moet dus ook ChatGPT geïnterpreteerd worden, en dat kan alleen met  bewustzijn. Er is niet alleen een zender  maar ook een ontvanger. ChatGPT zelf begrijpt niets. Misschien is een analogie met  de wiskunde verhelderend. In het begin van de vorige eeuw dachten de  wiskundigen Bertrand Russell en Alfred North Whitehead dat wiskunde puur symbolisch was, en dat er geen  betekenis aan hoefde te worden toegekend aan symbolen en operaties binnen de wiskunde. (Niet geheel toevallig was Russell de mentor van Wittgenstein, en  heeft  Russell laatstgenoemde waarschijnlijk in eerste instantie de verkeerde kant op gestuurd door taal aanvankelijk als pure logica op te vatten.) Die opvatting bleek onhoudbaar, omdat  wiskunde  zich zonder betekenis ook niet kan ontwikkelen. Wiskunde is niet alleen maar pure logica, laat staan dat taal dat zou zijn.’

10. ‘Voor begrip  is  bovendien bewustzijn nodig. Je kunt alleen maar iets begrijpen als je je bewust  bent van jezelf. We hebben echter geen idee  wat  bewustzijn precies  is. Natuurlijk weten we dat  we zonder brein geen  bewustzijn kunnen hebben,  maar welke rol ons brein daarin precies  speelt  is onduidelijk, net als  de  vraag  of bewustzijn puur materialistisch te begrijpen zal  zijn. Het zou daarom  niet minder dan bizar zijn om  te denken dat wij iets  zouden  kunnen maken, een algoritme  bijvoorbeeld, dat bewustzijn  heeft. We weten de facto niet eens waar  we het  over hebben wanneer we over bewustzijn spreken. Sommige mensen denken dat bewustzijn emergeert als het  netwerk  in een brein maar voldoende  complex is. Dat  is bijvoorbeeld  wat filosoof Daniel Dennett  beweert, maar dat is echt niets anders dan pure speculatie.’

2023 uitgegeven in eigen beheer https://doublebill.design/De-Kooi

De Kooi is een indrukwekkend en aangrijpend boek – in eigen beheer – van TIneke Aertsen over de zelfdoding van een zus en de gevolgen daarvan op korte en lange termijn voor wie haar lief was. 

De auteur is er in geslaagd het verhaal toegankelijk op te bouwen voor de lezer en met de dagboekcitaten van haar zus Anne op de oneven grijze bladzijden halfweg een beklijvende spanningsboog aan te houden. De verschillende perspectieven van wie van bij haar betrokken was, trekken de vernauwende zoektocht open zodat het lezen draaglijk blijft. 

Een waardevolle zoektocht van een metamorfose tot aan de schaapskooi in de Picos de Europa en lang daarna tot in de vlakke Noorderkempen. 

‘Het is een verhaal over sterven en een ode aan het leven, een verhaal over hoe mensen zoeken en hoe zij en hun omgeving voortdurend veranderen. ‘ 

uitg. Borgerhoff & Lamberigts 2023

21. Geschiedenis als een groots verhaal waarin de toenmalige groten der aarde nog de toon aangeven, is voor academische historici vandaag volkomen achterhaald. Het zijn derhalve vaak niet-historici als Bart Van Loo en Johan Op de Beeck die nog zulke boeken schrijverij. 

22. Let wel, de ijver om uitsluitend op die manier achterom te kijken is even uitsluitend voorbehouden aan de westerse beschaving in al haar verschijningsvormen. Niet-westerse culturen zijn volledig vrijgesteld van kritische retrospectie. Laat staan dat het een westerling toegelaten zou zijn om nog maar een fractie van de onverdroten historische zelfafbraak te richten op een niet-westerse samenleving. In zijn boek Schuldig over de hele lijn (2021) illustreert Pascal Bruckner dat treffend aan de hand van de geschiedenis van de slavernij. Stilaan is het ongepast om eraan te herinneren dat er in de geschiedenis van de slavenhandel naast de ons zeer bekende Atlantische (met circa 11 miljoen slachtoffers), ook een Arabisch-islamitische (circa 17 miljoen slachtoffers) en een Afrikaanse (circa 14 miljoen slachtoffers) slavenhandel bestond .

26. FIFA-voorzitter Infantino vatte daarbij onbewust de postmoderne opvatting van de Europese geschiedenis bondig samen: ‘Europa moet eerst nog 3000 jaar sorry zeggen voor wat het de voorbije 3000 jaar gedaan heeft.’ Volgens deze man is het dus ongeveer vanaf de aanval op Troje fout gegaan met ons en hebben we de rest van de wereld moreel niets meer te melden buiten ons hoofd dat we in schaamte moeten laten hangen.

36. Een scholenkoepel in Canada ging in 2019 al een stap verder en organiseerde een ‘zuiveringsceremonie’ waarin vijfduizend boeken werden verbrand, waaronder strips van Kuifje,  Asterix en Lucky Luke. Ook een strip van de Canadese auteur Marcel Levasseur ging in vlammen op, terwijl dat album tien jaar eerder nog de finale haalde voor een prijs van de Ontario Library Associations. Het moet van nazi-Duitsland geleden zijn dat zoiets nog georganiseerd werd in een westers land. Wo mann Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen’ , schreef de dichter Heinrich Heine al in de 19de eeuw! Alleszins is de aanhoudende boodschap aan minderheidsgroepen dat onze samenleving hen systematisch misdadig behandelt en dat ze dus behoorlijk boos en revendicatief moeten zijn. 

vert. Kees Wallis. uitg.  Cossee 2021

9. ‘Met die huidige hang naar slachtofferschap is het merkwaardig gesteld. Alsof het een eretitel is, alsof het getuigt van een roemrijke daad. Als je verder niets gepresteerd hebt kon je altijd nog slachtoffer zijn. Wie slachtoffer was heeft kwaad moeten verduren en kan daarom zelf geen kwaad gedaan hebben. Anderen zijn iets verschuldigd aan wie slachtoffer was, en dus moet het slachtoffer zelf wel onschuldig zijn. Lena heeft niet veel gepresteerd in haar leven. Als ze zelf dan al geen slachtoffer kon zijn geweest, wilde ze op z’n minst de dochter van een slachtoffer zijn. Het klinkt goed: ‘Mijn vader kwam vanwege zijn politieke overtuiging in de gevangenis en kon daarna dan wel weer als wiskundige aan de slag, maar werd voortdurend bespioneerd.’

70. ‘Na een poosje vroeg Michael: ‘Je bent gestopt met de praktijk?’

‘Ja. Maar ik spring bij en ben er vaak.’

Hij knikte. ‘Ik mis het ambt niet. Maar wat ontbreekt is het erbij horen, het deelgenoot zijn, het leveren van een bijdrage.’ Hij lachte. ‘Als we een familiebedrijf waren, een supermarkt, en Thomas de leiding had overgenomen, dan zou ik het prima vinden de aankopen van de klanten voor ze in te pakken.’

‘Ben je bang voor de dood?’

Hij schudde zijn hoofd. ‘Ik word niet angstig zoals moeder. Maar ik word steeds bedroefder, en het is goed wanneer de dood daar een einde aan maakt.’ Hij draaide zich naar haar toe en keek haar aan. ‘Het spijt me, Sabine. Wat is geweest, wat ik gedaan heb, wat ik niet gedaan heb – het spijt me. Maar meer nog maakt het me bedroefd. Mijn droefheid spreidt zich over alles uit, ze maakt me moe, ze is een zwart water, een zwart meer waarin ik verdrink, aan één stuk door verdrink.’

143. ‘Dat hij zich zou inspannen en toch niet zou dansen zoals zij het net gedaan had en zoals zij hem ook zo graag zou zien. Dat ze teleurgesteld zou zijn, maar hem haar teleurstelling niet zou laten merken. En niet alleen hier; met het ouder worden zou hij haar telkens weer teleurstellen en alleen maar kunnen hopen dat ze het hem niet zou laten merken. Een schaduw, meer niet?’

Vertaald door Wil Boesten. De Arbeiderspers, Amsterdam. 2024

42. Ten eerste kaap je het thema van de oppositie, want die heeft Skanderbeg op haar vlag geborduurd, de man die de Albanezen verenigde. Maar als jij jezelf kroont met zijn helm dan ben jij de man die de eenheid van de Albanezen vertegenwoordigt, dan krijg jij de nationalisten aan je zijde. Dat bereik je met die helm, daar heb je geen zwaard voor nodig. Ten tweede is dat het beste antwoord aan Brussel: Je herinnert ze eraan dat Skanderbeg het Europese christendom beschermde tegen de Osmanen. Jij verschaft de Albanezen met de Skanderbegtraditie meer gewicht, meer betekenis voor Europa, meer dan je ooit voor elkaar zou krijgen als je in Brussel alleen maar bedelt om meer welvaart. Dáár staat die helm voor. Vergeet niet: de Europeanen zijn geïnteresseerd in afzetmarkten of n symbolen, voor symbolen interesseren ze zich heel wanhopig, omdat ze er zelf geen meer hebben, zij noemen dat een narratief. Als markt is Albanië niet interessant, maar als symbool hebben we met Skanderbegs helm een harde kop! En ten derde laat je, gekroond met Skanderbegs helm, zien dat je een plan B hebt voor het geval de EU ons bedelend buiten laat staan: Groot-Albanië! Waar Skanderbeg óók voor staat, evenals voor de vaardigheid om steeds weer nieuwe bondgenootschappen aan te gaan, waarmee we terug zijn bij China. En het beste is: het kost niks, en een helm is geloofwaardiger dan een zwaard. Hij hoeft alleen maar in de lucht te hangen, als idee, en onrust te veroorzaken in bepaalde hoofden.

44. Tijdens de Hoxha-dictatuur had een man die een zin uitte die kon worden geïnterpreteerd als regimekritisch een levensverwachting van vierentwintiguur. Dat was een groot verschil met andere stalinistische staten, waar regimecritici weliswaar steeds weer in hechtenis werden genomen, maar niettemin vaak overleefden en na de Wende president of diplomaat werden.

uitgeverij Reinaert & De Lanteern 1962

een fascinerende, indringende roman over Congo in de periode vlak voor en tijdens de onafhankelijkheidstrijd. Soms wat archaïsch taalgebruik, maar dat heeft ook zijn charme. Gelaagd en genuanceerd…

Uitg Querido.

Nacht na Nacht arriveren in Constantinopel koeriers met zakken vol dromen, op schrift gesteld in steden, dorpen en gehuchten tot in de verste uithoeken van het enorme Osmaanse rijk. In het Dromenpaleis worden ze gesorteerd, beoordeeld en geduid om er de wekelijks aan de sultan aangeboden ‘meester droom’ uit te halen waarin de toekomst van het rijk en van zijn heerser te lezen is. De jonge Ebu Qerim, telg van een oude Albanese familie die het Turkse rijk tal van ministers, generaals en gouverneurs heeft geleverd, wordt klerk in die ontzagwekkende bureaucratie waar het collectieve onder bewustzijn van het rijk wordt vermalen en geanalyseerd. In een (vooral voor hemzelf) verbazend tempo doorloopt hij de hiërarchie, tot hij er uiteindelijk de almachtige eerste man van wordt. Over Ebu Qerims schouder ontdekt de lezer de intriges, de gruwelen en de verhulde machtsstrijd waar deze droomverwerkingsfabriek en de klieken eromheen in verwikkeld zijn.

“Ik heb het meesterlijke “dromenpaleis” gelezen als een allegorie op het gebruik van modellen in volksgezondheidsambtenarijen om gewenst beleid te ondersteunen en ongewenste partijen uit te schakelen. Zo goed dat het universeel is en de Albanese overheid de dodelijke kritiek miste. “ Luc Bonneux op X

143. ‘Het Dromenpaleis is gesitueerd in de Ottomaanse  hoofdstad  Istanbul. Een dergelijke instelling wordt in Turkse bronnen niet vermeld. Klaarblijkelijk  creëerde Kadare zijn Dromenpaleis als symbool voor de Albanese staat,  die tot in detail wilde weten  en  controleren  wat er zelfs in de intiemste gedachten van  zijn onderdanen omging.

Het gebouw  waarin de instantie zetelt, wordt beschreven als  een  immens, doolhofachtig  complex dat doet denken aan de overheidsgebouwen  in Tirana. De dagelijkse routine lijkt op die  in een groot, ouderwets overheidskantoor. Er is sprake van dossiermappen, chefs, directeuren en  onderdirecteuren en er worden zinswendingen gebruikt  die zijn gebaseerd op het socialistische jargon,  zoals  ‘de  basisprincipes van  het Dromenpaleis’ versus ‘de basisprincipes  van het marxisme-leninisme’.  In de kantine is  behalve koffie ook salep  verkrijgbaar, een warme drank gemaakt van melk en poeder van orchideeënwortel, die in het  socialistische Albanië alleen  bij bepaalde overheidsinstellingen te krijgen was.’

Uitg. Pelckmans 2024

42. ‘Verschrikkelijk is het geheel, komisch zijn de details.’

59. Honderd jaar na Kafka’s dood kan ik onveranderlijk de loftrompet blijven steken over de kwaliteit van het brood in Berlijn. Het beste brood in de wijde omtrek is het Krustenlaib dat ik koop in de naoorlogse fijnkostzaak Lindner op de Teltower Damm. ‘Butter-Lindner,’ zegt mijn buurvroum Sonja, die blijft zweren bij de ouderwetse, West-Berlijnse benaming van de winkel. Zodra je de korst met het brood mes aansnijdt, verspreidt het brood een aroma van zuurdesem en zure room. Het brood is hard vanbuiten en zacht maar vast vanbinnen. Het ‘Laib’ blijft solide en compact onder de druk van hand en mes en de sneden kun je goed besmeren. Al bij de eerste hap hoor ik hoe Kafka de ongelovigen, die pas nu de singuliere kwaliteit van dat brood gaan waarderen, mild vermaant: ‘Ik schreef toch meermalen da ik hier tot nu toe een zo voortreffelijk brood heb als ik het in Praag tevergeefs heb gezocht.

uitg. Arbeiderspers 1953

Omstreeks 1969 voor het eerst ontleend uit de fantastische bibliotheek van de RijksNormaalSchool te Lier waar ik rond die tijd ook kennismaakte met het werk van Paul Van Ostaijen. Beide schrijvers waren voor mij toen een openbaring.

Wanneer ik nu De Kapellekensbaan van Boon herlas was de vernieuwde kennismaking verwarrend, stroef en als mij nu iets geopenbaard werd dan was het vooral dat het vandaag toch wel heel veel beter had gekund, zonder de overbodige zotternijen en gekunstelde truuken van de foor op vlak van spelling, constructie, zinsbouw en eptiheta.

1988 – vert. Jan Vanhellemont 2023 Margarita Publishing 

De auteur van dit boek, Marietta Omarovna Tsjoedakova – geboren als Marietta Omarovna Chan-Magomedova – was een Russische literaire critica, historica, schrijfster en memoiriste.

Zij was doctor in de filologische wetenschappen van de Staatsuniversiteit van Moskou. Zij was mede-oprichtster en voorzitster van de M.A. Boelgakov Stichting. Zij was misschien wel de grootste kenner ooit van het werk van Michail Boelgakov.

Haar «Levensverhaal van Michail Boelgakov» verscheen in 1988, en is voor de meeste onderzoekers het basiswerk bij uitstek. Om dit werk samen te stellen maakte zij op grote schaal gebruik van de niet-gepubliceerde memoires van de zus van de schrijver Nadezjda Afanasjevna Zemskaja (geboren Boelgakova), van zijn eerste vrouw Tatjana Nikolajevna Kiselgof (geboren Lappa), van zijn weduwe Jelena Sergejevna Boelgakova (geboren Njoerenberg), en van zijn neef Aleksander Andrejev Tkatsjenko. Daarnaast verzamelde zij veel materiaal uit talrijke gesprekken met vrienden en kennissen van de schrijver vanaf zijn middelbare schooltijd tot de laatste dagen van zijn leven.

Vertaler Jan Vanhellemont is de webmaster van de «Master & Margarita» website en publiceerde eerder al «Alles wat u altijd al wilde weten over De meester en Margarita» in het Nederlands, Frans en Engels.

Ook voor niet gespecialiseerde lezers is deze biografie boeiend omdat het een inkijk verleent in het werkelijke leven van veel Russische burgers zoals Boelgakov en zijn entourage, met alle problemen, verlangens, angsten, twijfels, woede, honger en uitzichtloze pijn tijdens de opbouw van het socialisme in één land…

uitg. Wereldbibliotheek

8. ‘Mijn  ouders  hadden  me geleerd dat een  mens zelf voor  zijn levensonderhoud moet zorgen, dat  hij dus moet werken; zijn  ouders hadden hem bijgebracht dat  werken niet het allerbelangrijkste is, maar dat een mens  in  de eerste plaats  moet  leven  – fatsoenlijk, welgemanierd en  gedisciplineerd. Dat zijn enorme verschillen in opvatting, maar dat wist ik toen nog niet.’

115. ‘Begrijp me  niet verkeerd, ik ben zelf  ook een  bourgeois en ik ben  dat met hart en ziel. Ik  ken de fouten  en zonden van deze klasse, maar  ik  aanvaard haar zoals ze is.  En ik aanvaard ook het  lot dat daarbij hoort, het lot van de  bourgeoisie. Ik heb een hekel aan  salonrevolutionairen. Een mens behoort zijn eigen  soort trouw  te blijven, degenen  met  wie  hij door afstamming, opvoeding, belangen en  herinneringen  is  verbonden. Ik  heb alles  aan de bourgeoisie  te  danken: mijn opvoeding,  mijn  leefwijze,  mijn behoeften,  en ook de  hoogtepunten van mijn leven, de  momenten waarop ik besefte in een gemeenschappelijke cultuur te zijn  ingewijd. De laatste  tijd heeft men het er vaak over  dat onze klasse gedoemd  is te  verdwijnen, dat ze  haar historische roeping heeft vervuld  en niet langer geschikt is voor de leidende rol die ze eeuwenlang heeft vervuld.  Ik moet je  zeggen dat ik daar niets van  begrijp.  Ik ben er vast van overtuigd dat men de bourgeoisie wat al te  ijverig onder de grond wil stoppen. Misschien rest deze klasse toch nog enige kracht,  misschien heeft ze nog een rol te spelen op het  wereldtoneel,  misschien  zal  de bourgeoisie in de toekomst opnieuw de  brug  zijn waarop revolutie en  ordentelijkheid elkaar  ontmoeten.’

Uit het Chinees vertaald door Annelous Stiggelbout. Prometheus 2023

343. ‘In de herfst van het jaar daarna had de jongen zijn eerste korte verhaal klaar. Hij stuurde het op naar een literair tijdschrift in Shanghai. De titel van het verhaal was ‘De spijker’, het was gebaseerd op een incident waar hij in zijn jeugd getuige van was geweest. In het compound voor ziekenhuismedewerkers waar hij woonde was een dokter van de galerij naast de zijne tijdens een strijdbijeenkomst een spijker in het hoofd gedreven. De dokter verloor langzaam zijn vermogen tot spreken en bewegen, hij raakte in vegetatieve toestand en lag sindsdien in het ziekenhuis. In die roerige jaren waren er in de omgeving van de jongen vreselijke dingen gebeurd, maar om een of andere reden had dit incident een onuitwisbare indruk bij hem achtergelaten. Een maand later kreeg de jongen bericht van het tijdschrift dat zijn verhaal was geaccepteerd. Blij vertelde hij het nieuws aan zijn vriendin en ze vierden het samen. Maar weer een maand later kreeg hij een brief van de redacteur, waarin die schreef dat zijn meerderen het verhaal te negatief van toon vonden en dat ze het helaas niet konden plaatsen. Hij had te vroeg gejuicht. De jongen deed het manuscript in een la en keek er nooit meer naar. Daarna schreef hij nog een aantal verhalen, allemaal donker van toon, waar hij nooit meer iets over hoorde nadat hij ze had opgestuurd. Na zijn afstuderen bleef hij als docent verbonden aan de universiteit en trouwde hij met zijn vriendin. ‘

https://www.volkskrant.nl/boeken/het-is-bijzonder-dat-een-auteur-van-zhang-yuerans-generatie-schrijft-over-de-culturele-revolutie~b8a3a1dd/?

https://www.standaard.be/cnt/dmf20240311_97215765

uitg. Van Oorschot 2024 

‘Shi (Shi is zijn familienaam, Tiesheng, ‘de Staalgeharde’, zijn roepnaam) werd geboren in 1951 in Peking, twee jaar na het ontstaan van de Communistische Volksrepubliek. Omdat zijn oma afstamde van ‘grootgrondbezitters’, moest de familie zich gedeisd houden. In het klassenbewuste China van die tijd werd je voor minder als verdacht beschouwd. Hard labeur in een maoïstisch tewerkstellingskamp en verwaarloosde rugklachten leidden ertoe dat zijn benen verlamd raakten. Vanaf zijn eenentwintigste was Shi tot een rolstoel veroordeeld, wat hem de dubieuze bijnaam ‘rolstoelschrijver’ opleverde.

In ‘Notities’ nodigt hij je uit in zijn ‘schrijversnachten’. Al vanaf de eerste pagina’s word je ondergedompeld in Shi’s bedachtzame manier van denken, raak je verslingerd aan zijn delicate, meanderende overpeinzingen en zijn aandacht voor het menselijke en kwetsbare. De vertellende ‘ik’ (die erg op Shi zelf lijkt) herinnert zich een memorabele herfstavond in een verlaten park. Uit de opwellende stroom van herinneringen komt een gezelschap van personages tevoorschijn: dokter F en dichter L, schilder Z en regisseuse N, de weemoedige O en de banneling WR.

Het zijn mensen die hij heeft gekend en liefgehad en die hij volgt op hun weg door het leven. Shi schetst het portret van een generatie, zíjn generatie, en van een tijdperk dat werd getekend door de chaos en het geweld van de Volksrepubliek en de Culturele Revolutie. Maar gaandeweg begin je te begrijpen dat zijn ambities veel verder reiken dan dat.

Geleidelijk aan beginnen de personages over elkaar heen te schuiven. Er zijn beelden en herinneringen die ze met elkaar delen, en die ook in de verteller resoneren. ‘Ik kan hen niet creëren’, klinkt het. ‘Ik word door hen gecreëerd. Maar ik ben geen optelsom van hen, ik ben een wirwar, een mengeling van hen, ze vermengen zich tot mij. In mij worden ze lukraak met elkaar verbonden, overlappen ze elkaar, raken ze vermengd met elkaar, loopt alles door elkaar heen zonder duidelijke grenzen.’

Shi is geen kroniekschrijver en ook geen autobiograaf. Hij is een denker die gefascineerd is door het raadsel van de menselijke conditie. Hij wil doorgronden wat het ‘ik’ nu precies is, het ‘ik’ dat als ‘een knoop in het net van de wereld is geweven’. Hoe krijgt dat ‘ik’ vorm, waar bestaat het uit en hoe evolueert het in de tijd? Het zijn complexe vragen waar deze roman in zijn geheel het poëtische, genuanceerde en overweldigend ontroerende antwoord op vormt.

Het lijkt alsof ze intuïtief worden opgerakeld, maar onder het weefsel van herinneringen schuilt een magistrale compositie van terugkerende thema’s en variaties, overrompelend en veelzijdig als een symfonie. Applaus ook voor vertaler Mark Leenhouts, die erin is geslaagd Shi’s bezwerende, ritmische proza om te zetten naar een haast bedwelmend Nederlands. Het maakt deze grootse en tijdloze roman des te aantrekkelijker.’

Jan Dertaelen De schrijversnachten van de Chinese grootmeester Shi Tiesheng in De Tijd 19012024

uitg. Boom 1980 – 2023