uitg. De Bezige Bij 2024

Iedereen kent het wel: je wilt snel iets opzoeken op het internet en twee uur later ben je nog bezig. Dat hebben we niet helemaal zelf in de hand: aandacht en informatie zijn de munteenheden van een nieuw tijdperk, de infocratie. Nog nooit konden we zoveel te weten komen over een breed scala aan onderwerpen als nu. Tegelijk staan onze individuele vrijheden op het spel, omdat politieke en economische krachten ons op allerlei manieren online proberen te beïnvloeden. Ze slagen er geregeld in door middel van georganiseerde desinformatie en manipulatie mensen op te hitsen. 

Dit vereist een kritische blik, die we moeten blijven trainen om te leren negeren wat geen aandacht verdient. Ignaas Devisch laat zien hoe we vanuit die weloverwogen 
onwetendheid opnieuw tot een geïnformeerde positie in de wereld kunnen komen. Hoog tijd dat we stoppen onszelf – en de democratie – kapot te informeren. 

Een bij wijlen boeiende poging om een houvast te bieden in de informatie met tot slot een handige reeks vuistregels om boven te blijven in de infocratie. Veel van deze inzichten zijn één op één bruikbaar om de covid lockdown en covid vaccinatie campagne te analyseren.

58. Een conflict kan uitlopen op polarisatie, al is niet elke discussie meteen gepolariseerd. Op het scherp van de snede debatteren bijvoorbeeld is geen polarisatie; niet tot een consensus komen evenmin. Een democratie leeft van de ideeënstrijd en het publiek debat erover. In het parlementaire halfrond, op de opiniepagina’s van kranten, op sociale media en op andere plaatsen heerst er een strijd om het beste argument of idee. Zulke debatten kunnen intens zijn en zelfs knetteren, met felle woorden over en weer – en daar is niets mis mee.

Zoals politiek filosoof Chantal Mouffe het meermaals heeft benadrukt: antagonisme en conflict horen bij de democratie. Een democratie kent geen blauwdruk. Consensus en dissensus gaan hand in hand. Daarom bekleedt het publiek debat een prominente plaats in dit geheel en moet het dat vooral blijven doen. De democratie werkt omdat we allemaal een eigen opinie hebben en ons verenigen in groepen van gelijkgezinden en nooit de hele bevolking achter ons krijgen.

Ik omschreef dit eerder met Claude Lefort als een georganiseerde manier van ruziemaken. Lefort, een politiek filosoof uit Frankrijk die vooral in de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn hoofdwerken schreef, legde steevast de nadruk op de institutionalisering van het conflict. De verschillende machten in de samenleving – uitvoerend, wetgevend, rechterlijk, de media, de publieke opinie – wedijveren voortdurend om de macht. Juist die georganiseerde dynamiek zorgt ervoor dat ruziemaken in zekere zin stichtend is voor een democratie. Zoals wetenschap leeft van de botsing van paradigma’s, zo is ook het publiek debat gediend met een levendige ideeënstrijd.

153. Hoe kunnen we maatschappelijk beter omgaan met dat vreemde huwelijk tussen twijfel en zekerheid?

Er bestaan heel wat misverstanden over hoe wetenschappelijke kennis tot stand komt. Wetenschappers doen de hele tijd niets anders dan elkaars theorieën kritisch bevragen, nagaan of we alle nuances wel hebben gezien en of er geen hiaten zijn in de bestaande inzichten. De meeste theorieën worden bijgevolg voortdurend aangepast of verfijnd en dat is ook nodig. Hoe meer kennis we verzamelen, hoe meer nuance we kunnen aanbrengen in de bestaande bulk aan inzichten.

De betrouwbaarheid van wetenschappelijke kennis hangt dus niet af van de eeuwige zekerheid ervan. Integendeel, alleen betwijfelbare en weerlegbare kennis kan ons betrouwbare inzichten opleveren.

185. Om vertrouwen te wekken moeten we de fundamenten aanpakken, te beginnen met de stelling die vandaag zoveel opgang maakt: dat de wereld leugenachtig is of dat politici door en door corrupt zijn. Dat klinkt goed, maar wat is ervan waar?

De nuchtere vaststelling die we vandaag met z’n allen kunnen maken, is dat er in een digitaal tijdperk nauwelijks nog grote complotten mogelijk zijn. We kijken met te veel mensen tegelijk mee en klokkenluiders hebben binnen bedrijven een beschermde status gekregen.

De realiteit is bijgevolg veel minder spectaculair dan een doorsnee complot suggereert. Bij wijze van grap: overheden kunnen doorgaans nog geen trein op tijd laten rijden; hoe zouden ze dan in staat zijn een groot complot te beramen en daarna vakkundig een hele samenleving bij de neus te nemen, laat staan dat wij ons allemaal gedwee als slachtoffers zouden gedragen?

Als er al iets kan worden weggestopt, is het een kwestie van tijd voor het aan het licht komt. De massa die elke dag via sociale media en andere kanalen kritisch toekijkt wat er in de samenle- ving gebeurt, is te groot geworden om nog achter de gordijntjes de hele boel te belazeren.

223. Tien Vuistregels 1. Denk niet dat je alles weet – 2. luisteren is minstens even belangrijk als spreken – 3. twijfelen is goed, vertrouwen beter – 4.  word nooit persoonlijk, neem niets persoonlijk – 5. schrijf en zeg alleen hoe je het bedoelt – 6. maak je bronnen en denkproces bekend – 7.stel je oordeel zo lang mogelijk uit – 8. als iets te ongeloofwaardig lijkt om waar te zijn, is het niet waar – 9. leer kritisch negeren – 10.  Doe jezelf aan wat je anderen aandoet