Jonathan Haidt Het rechtvaardigheidsgevoel

Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal

Uitg. Ten Have 2021

105. Specifieke regels en deugden verschillen per cultuur en daarom zul je in ‘voltooide boeken’ tevergeefs zoeken naar universaliteit. Je zult geen alinea vinden die gelijk is in de verschillende culturen. Maar als je op zoek gaat naar verbanden tussen evolutionaire theorieën en antropologische observaties, kun je een aantal weloverwogen gissingen doen bij de vraag wat er in het universele concept van de menselijke natuur heeft gestaan. Ik heb geprobeerd vijf van dergelijke gissingen te maken (en te rechtvaardigen):

 • Het zorgzaamheid/schadefundament is ontstaan in reactie op de adaptieve uitdaging van de zorg voor kwetsbare kinderen. Het maakt ons gevoelig voor signalen van lijden en nood; het geeft ons een afkeer van wreedheid en laat ons zorgen voor mensen die lijden.

• Het eerlijkheid/bedrogfundament is ontstaan in reactie op de adaptieve uitdaging om te profiteren van samenwerking met anderen zonder te worden uitgebuit. Het maakt ons gevoelig voor signalen die aangeven dat iemand een goede (of slechte) partner is om mee samen te werken en voor wederkerig altruïsme. Het maakt dat we bedriegers willen mijden of straffen.

• Het loyaliteit/verraadfundament is ontstaan in reactie op de adaptieve uitdaging van het vormen en onderhouden van coalities. Het maakt ons gevoelig voor signalen die aangeven dat de ander een teamspeler is (of niet). Het zorgt ervoor dat we loyale mensen vertrouwen en belonen, en dat we mensen die ons of onze groep verraden, willen kwetsen, verbannen of zelfs doden.

• Het autoriteit/subversiefundament is ontstaan in reactie op de adaptieve uitdaging om relaties te vormen die ons helpen binnen sociale hiërarchieën. Het maakt ons gevoelig voor signalen van rang en status. Het geeft ons een indicatie of andere mensen zich (wel of niet) correct gedragen, gezien hun positie.

• Het heiligheid/ontaardingsfundament is in eerste instantie ontstaan in reactie op de adaptieve uitdaging die voortvloeit uit het dilemma van de omnivoor, en vervolgens op de bredere uitdaging om te leven in een wereld vol pathogenen en parasieten. Het maakt deel uit van het gedragsimmuunsysteem, dat is uitgebreid met een breed veld van symbolische objecten en bedreigingen. Het maakt het voor mensen mogelijk om objecten te voorzien van irrationele en extreme waarden – zowel positieve als negatieve – die belangrijk zijn om groepen met elkaar te verbinden.

Ik heb laten zien hoe de twee uitersten van het politieke spectrum op verschillende manieren of in verschillende mate op de morele fundamenten vertrouwen. Ik suggereerde dat links allereerst vertrouwt op het zorgzaamheid/eerlijkheidsfundament, terwijl rechts alle vijf de fundamenten gebruikt. Als dat zo is, is de moraal van links dan als het eten dat wordt geserveerd in restaurant ‘De Ware Smaak’? Activeert een linkse moraal slechts één of twee smaakreceptoren, terwijl een rechtse moraal een breder palet van smaken kent, waaronder loyaliteit, autoriteit en heiligheid? En als het antwoord ja is, geeft dat conservatieve politici dan een breder scala aan mogelijkheden om kiezers aan zich te binden?