?De man zonder eigenschappen? van Robert Musil – deel I door Guy Cassiers en Toneelhuis.

?De theatrale oerdrang om je te verkleden en van gedaante te verwisselen, die tot de lusten van het leven behoort, werd hier zonder de minste bijsmaak aan hem vertoond, waarschijnlijk zonder enig besef van komedie; en wel zo sterk dat de burgerlijke gewoonte om theaters te bouwen en van het toneelspelen een kunst te maken en die men voor enkele uren huurt, hem naast deze onbewuste en blijvende kunst van het zichzelf-spelen als iets volkomen onnatuurlijks, laattijdigs en gespleten voorkwam.? (p.107)

Guy Cassiers heeft met Toneelhuis een poging gedaan om een eerste deel van het meesterwerk van Robert Musil in theatervorm te presenteren.
Ik was er niet kapot van.
De man zonder eigenschappen is een complex, moeilijk, verrassend, benevelend, verslavend en vertwijfelend boek, waar taal, theater, toon, titel, tuig, teken en tijd door en over elkaar heen warrelen. Ondanks het schijnbare opzet.

In 1913 wordt in Kakani?, de Keizerlijke en Koninklijke Donaumonarchie aanstalten gemaakt om de 70 ste kroningsverjaardag verjaardag van Franz-Josef te vieren in 1918. In datzelfde jaar zou de Pruisenkeizer Wilhelm II 30 jaar heersen.
Maar niet is wat het lijkt en dus kwam van de respectievelijke vieringen niets terecht wegens tegen die tijd de beide keizerrijken en dat van de Russische familie afgevoerd in een orgie van bloed en staalbliksems.

In 1922 begint Robert Musil aan zijn literair meesterwerk dat zo vaak en door zovelen ter hand is genomen. Rond de honderdste pagina weegt het boek zo zwaar dat een verder lectuur volgehouden inspanningen vraagt, van de lezer. Het verhaal volgt immers schijnbaar lichtvoetige en punthoofdige kronkels die meanderen doorheen scherpe essayistische analyses die de stand van de wetenschappen wegen en te licht bevinden en telkens weer zoeken naar andere verbanden tussen vreten en moraal, lief en leed, genot en verlangen, bloed en bodem, incest en oorlog.
Bij ?De man zonder eigenschappen? worden die ferme inspanningen beloont, zij het met mondjesmaat maar met een blijvende onrust als opdracht in het hoofd van de lezer.

Marguerite Duras schreef ooit: ? Dit boek is voor mij een van de geweldigste leeservaringen geweest die ik heb gekend:het is een buitengewoon duister, onleesbaar en onweerstaanbaar boek; het lezen ervan is een mysterieus corvee, bijna onoverkomelijk voor het merendeel van de lezers, maar als het corvee eenmaal voorbij is en het lezen tot rust is gekomen, maakt er zich een betovering uit los die met niets anders te vergelijken is. ?

Wanneer de eerste twee delen verschenen in 1930 is de politieke situatie in Midden Europa alweer fors onder spanning gekomen. In 1938 werden Musils boeken verboden en vlucht hij na de Anschluss uit Oostenrijk weg.
Op 15 april 1942 sterft hij in ballingschap in Geneve, in armoede en vergetelheid, nadat hij het hoofdstuk ?Ademhaling van een zomerdag? had afgerond over het spanningsveld tussen hart en rede, tussen passie en overleg, tussen voelen en denken. Zijn magnum opus zou nooit voltooid worden, net zoals moderne denken nooit kan afgerond worden.

Want de spiegel, oorspronkelijk voor ons genoegen geschapen, zo redeneerde hij, was tot een instrument van de angst verworden, zoals de klok, die moet compenseren dat onze bezigheden elkaar niet langer natuurlijk opvolgen. (277)

De superioriteit van een man die zich heeft bevrijd van de wens om te leven is heel groot. (274)

Het is immers de wereldgeschiedenis die altijd ? la baisse of ? la hausse in mensen heeft gespeculeerd; ? la baisse door list en geweld, ? la hausse een beetje zoals mevrouw uw echtgenote het hier probeert, door het geloof in de kracht van idee?n. (536)

Als de vader arm is, zijn de zoons dol op geld; als pa geld heeft, hebben de zoons weer de hele mensheid lief. (1316)

Theaterversie
In zijn eerste deel lijkt Guy Cassiers een onmogelijke klus te klaren door acteurs stukken uit Musils schitterend proza te laten declameren, naast elkaar, tegen elkaar en met de rug naar elkaar toe.
Wellicht bedoeld om met bevreemdende effecten de toeschouwers te bekruipen, maar te lang, te moeizaam en te verwarrend om een draad te vinden in het betoog.
Cassiers breidt bovendien het reeds forse aantal personages in de roman nog verder uit voor zijn theaterbewerking.
Voor een begrijpelijke benadering van zo?n complex en lijvig boekwerk lijkt mij eerder een forse reductie van het aantal personages zinvol en haalbaar.
Musils boek kan makkelijker en beklijvender betreden worden door menselijke interacties tussen een beperkt aantal acteurs die hun relationele spanningen uitvergroten tegen een achtergrond van maatschappelijke fenomenen.
Overspelige lust en incestueus verlangen versus sarcastisch machtsmisbruik en dodende broederstrijd. Wie dit voor toneel wil bewerken, heeft immers ook tekstuele vrijheid, niet alleen visuele.

Het tweede deel van de voorstelling oogt daarentegen verbluffend door het spel van op jaloezie?n gefragmenteerde beelden van Da Vinci?s Laatste Avondmaal en Ensors ?Intrede van Christus in Brussel?. Hier wordt de dynamiek gekaderd in filmisch geprojecteerde beelden van declamerende acteurs die bewegen als iconen uit de Europese schilderkunst.

Goedkoop en compleet naast de kwestie is echter Cassiers? hedendaagse interpretatie van Musils analyse van de ondergang van de grote Europese multiculti-keizerrijken. Dat wordt er amechtig bij de haren bijgesleept om toeschouwers op te zadelen met de angst voor de EU, het falen van een Europees beleid en de nakende ondergang van het land aan communautaire en nationalistische kwesties.
In zijn eigenste strategie van de angst cre?ert de regisseur zelfs extra personages om de voorstelling nog wat te ?actualiseren?.
Een van hen wordt als graaf Von Schattenwalt opgevoerd om als Mussolini look-alike alsnog een retorisch surplus te arrangeren als waarschuwing tegen communautaire spanningen en daarin dreigend fascisme in een goudgerand decor van opgelijste politiechefs.

De manier waarop Cassiers inhoudelijk aan de slag gaat met Musils analyse van de nakende ondergang van de Midden Europese Keizerrijken getuigt van platte demagogie, van armtierig gezwets bij gebrek aan diepgang. Omdat de moeilijke emoties van Musils ?Man zonder eigenschappen? niet echt aan bod komen en zeker niet tot het publiek kunnen doordringen – ook niet bij wie het boek wel gespeld heeft – vergrijpt hij zich aan de truuk met de duif. En de duif is zoals steeds dood.

Hoe verdwaasd kan je zijn om een gelijkenis te suggereren tussen de hedendaagse EU en de Midden Europese Keizerrijken?
Hoe weinig moet je willen weten van de Europese geschiedenis NA de twee grootste Europese burgeroorlogen in de XXste eeuw?
Hoe oppervlakkig kan je omgaan met ontwikkelingen die precies uit de ondergang van de door Musil aan de kaak gestelde lemen rijken ontstonden?
Is dit een vorm van pseudo linkse romantiek en sadomasochistische automutilatie?
Is dit een goedkoop hengelen naar herkenning door een strategisch spel van de angst?
Of is dit gewoon luiheid in een oppervlakkige poging om te scoren met een vlugge bewerking van een der meest complexe literaire meesterwerken van de XX ste eeuw?
Musils boek werd in 1999 door de nog levende Duitse schrijvers en recensenten uitgeroepen tot de belangrijkste Duitstalige roman van de XX ste eeuw.

De Europese Unie is precies ontstaan op de puinhopen en de gruwelen van de ondergang die Musil analyseerde.
De EU is vanuit een compleet verschillend uitgangspunt opgebouwd en gebruikt heel andere machtstechnieken dan de oude keizerrijken, in een overigens compleet andere en geglobaliseerde wereld.
Wie daarover vragen heeft kan ze onderzoeken in het politieke meesterwerk van Luuk van Middelaar, ?De passage naar de EU. Geschiedenis van een begin? - Historische uitgeverij

`De tijd beweegt zich zo snel als een rijkameel. Men weet alleen niet waar naartoe. Je kunt doen wat je wilt, het komt er in deze klit van krachten niet op aan,?zover was men aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog volgens Robert Musil.
De machtstructuren van de broze lemen rijken konden al decennialang geen gelijke tred meer houden met de economische en politieke ontwikkelingen. Zij dateerden uit een periode die definitief voorbij was. Het geweld van oorlogen en revoluties zou volgens Marx de vroedvrouw zijn van de nieuwe tijd en de nieuwe machtsverhoudingen. Dat blijkt ook zo geweest te zijn, alleen niet zoals Marx en zijn volgelingen hadden gehoopt. De synthese via EGKS, EEG, EU en Euro draaide veel Musilachtiger uit dan zij ooit hadden kunnen denken.

Niet het nationalisme werd de doodgraver van de Europese keizerrijken. De keizerlijke vrede bleek vooral een carcan voor een status quo dat niet meer te handhaven bleek. Onvrede bij een bevolking die economisch vanuit een premoderne, nog middeleeuwse en sociologisch gesloten gemeenschap in een indivdualistisch te bewinnen proletendom werd gecatapulteerd, bouwde steeds meer geweld op tegen de bestaande keizerlijke orde.
Die stemming heerste in Europa aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

?Daar verderop staat zo?n marxist, verduidelijkte Stumm, die zogezegd beweert dat de economische onderbouw van een mens geheel en al zijn ideologische bovenbouw bepaalt. En een psychoanalyticus spreekt hem tegen; die beweert dat ideologische bovenbouw geheel en al het product is van zijn onderbouw, waar driften de toon aangeven.?
(...)
?Dat is de psychologie van de massa, Doorluchtigheid! mengde de geleerde generaal zich weer in het gesprek. Voor zover het de massa betreft, begrijp ik dat heel goed. De massa wordt alleen bewogen door driften, en dan natuurlijk door die welke de meest individuen gemeen hebben: dat is logisch! D.w.z., dat is natuurlijk onlogisch: de massa is onlogisch, zij gebruikt logische gedachten juist alleen om er goede sier mee te maken! Waar zij zich werkelijk door laat verleiden is enkel en alleen de suggestie! Als u mij de kranten, de radio, de filmindustrie en misschien nog een paar andere cultuurmedia geeft, neem ik het op mij om binnen een paar jaar ? zoals mijn vriend Ulrich dat eens heeft genoemd ? de mensen in menseneters te veranderen! Dit is ook waarom de mensheid een sterke hand nodig heeft! Uwe Doorluchtigheid weet dat overigens beter dan ik! Maar dat ook het in sommige gevallen zo hoogstaande individu niet logisch zou zijn, wil er bij mij niet in.?
(...)
Zo hangen de geschiedenis van de waarheid en die van het gevoel op vele manieren met elkaar samen, maar die van het gevoel is daarbij in het donker gebleven.(?)
Grappig bijvoorbeeld dat de religieuze en dus toch zeker ook hartstochtelijke idee?n die de middeleeuwen zich over de mens gevormd hebben, sterk overtuigd waren van zijn gezond verstand en zijn wil, terwijl tegenwoordig veel geleerden, wier hartstocht er hoogstens uit bestaat dat ze teveel roken, het gevoel als de grondslag van alle menselijke zien. (1318)