Jorge Sempr?n, mijn tweede vader

08 / 06 / 2011

In een Humo interview midden jaren zeventig van de vorige eeuw vroeg Piet Piryns hoe het toch mogelijk was dat Jorge Sempr?n, die alles had om in het leven te slagen, in plaats daarvan steevast de foute keuzes maakte: ?Je ziet dat verkeerd. Niet ik ben veranderd, die partij is veranderd waardoor ik mij daar niet langer in kon vinden. Ik verkies de waarheid buiten de partij boven de leugen binnen in.?
Sinds dat memorabele interview met Piet Piryns werd Jorge Sempr?n langzaam maar zeker mijn tweede vader. Hijzelf wist het niet, hij kon het vermoeden, want zijn curriculum was publiek en politiek, in boek en film. Mijn vader was een jaar ouder en op zijn manier getekend door diezelfde oorlog.
Hij was de kleinzoon van de markies van Sempr?n en langs moederszijde van die van Maura, die nog premier was geweest onder de Spaanse koning Alfonso XIII. De wereld van de Spaanse Grandes en de high society lag voor hem open.
Maar hij ging zijn vader achterna die als diplomaat voor de Tweede Spaanse republiek naar de Volkenbond in Den Haag werd gestuurd. Na de Spaanse burgeroorlog belandde hij als vluchteling in Parijs en nam hij zich voor om beter Frans te leren dan de meeste Fransen, want de vrouw van de bakker spotte met hem als ?die rooie Spanjaard?.
Na het Lyc?e Henri IV, Saint Louis en de Filosofieprijs studeerde hij aan de Sorbonne, werd lid van de Franse weerstand en de Spaanse Communistische Partij. In september 1943 werd hij opgepakt door de Gestapo en naar Buchenwald gedeporteerd. Hij overleefde het concentratiekamp en schreef ?De Grote Reis? over zijn wedervaren.
Terug in Parijs werd hij als kaderlid van de Spaanse CP naar Madrid gestuurd waar hij onder de Franco dictatuur onder zijn partijnaam ?Federico Sanchez? communistische cellen reorganiseerde, ook aan de universiteiten. Wanneer hij aan de top van de Spaanse CP dissidente standpunten innam over ondermeer het Eurocommunisme waarmee later Santiago Carillo enig succes boekte, vloog hij uit de partij. Van dan af werkte hij als schrijver aan verschillende romans en filmscenario?s.

Menselijk gedrag
Veel van Sempr?ns boeken hebben zich in mijn geheugen genesteld: ?Netcha?ev est de retour – Federico S?nchez vous salue bien – L??criture ou la vie – Adieu, vive clart? Meest van al nog ?Zo?n Mooie Zondag? uit 1980 waar hij zijn verhaal over Buchenwald uit ?De Grote Reis? van 1963 herziet.
Door het lezen van zijn werk begon het mij te dagen dat er in de Nazi-kampen – en de communistische partijen – meer aan de hand was geweest dan de gebruikelijke helden- en slachtofferverhalen. Niet
alle gevangenen, slachtoffers en weggevoerden waren eenduidig te consacreren. Het kampleven was een amalgaam van menselijk gedrag. Niets is wat het lijkt en het discours over de tegenstellingen tussen orde en wanorde is een illusoire melodie van rattenvangers, zoals linkse en rechtse maakbaarheidsideologen.
Het hielp vele jaren lang professioneel en praktisch menselijk gedrag begrijpen, zelfs wanneer dit moreel als gruwelijk werd bestempeld door de bewaarders van waarden en normen. We leerden de waarde van de aanraking en de warmte van menselijk contact – ook in mensonwaardige situaties ? appreci?ren en inschatten.
Jorge Sempr?n was een der eersten die durfde opmerken dat in sommige nazi-kampen de administratie gemanipuleerd werd door Duitse communisten van de KPD die reeds het langst gevangen zaten. Waar ze konden hielpen ze vrienden en partijgenoten, ook ?Rot-Spanier? zoals de jonge Jorge, aan veilige baantjes. Wie daarentegen buiten de belangen van de eigen communistische of aanverwante club viel werd overgelaten aan de nazi?s.

Milena
Op 17 december 1999 hield Jorge Sempr?n in de Pieterskerk te Leiden de achtentwintigste Huizinga-lezing: ?Fin du si?cle, d?but du mill?naire?.
In de overvolle volle kerk besteeg de spreker moeizaam de preekstoel om met een broze stem een boeiende lezing te geven, over wat was geweest en zich aandienen zou in het volgende millennium.
Nadien ben ik naar hem toe gegaan doorheen de entourage van Hollandse BCBG die de auteur voor een signeersessie behoedde. Op mijn verzoek als ?Camarade? keerde hij zich om en vroeg me waarom ik wou dat hij mijn exemplaar van ?Zo?n mooie zondag? toch zou signeren. Ik antwoordde hem dat ik mede door zijn werk het mechanisme begrepen had van politieke partijen waarvan hij en ik lid waren geweest. En ook heette onze dochter ?Milena?.
Hij gaf mijn exemplaar gesigneerd terug. Hij had een zachte koude hand, zo breekbaar oud. Hollands intellectuele glorie stuwde hem verder terwijl ik mij verbaasde over zijn iele handschrift. En plots stond hij opnieuw voor mij. Hij nam zijn boek uit mijn handen en schreef bovenin: ?A Milena!? Ik kreeg ?Zo?n mooie zondag? terug en hij groette met een triomfantelijke glimlach en een krachtige hand. Wanneer ik weer opkeek, zwaaide hij vanuit de verte vanuit zijn opstuwend gevolg.

Jesenska
Op die paar passen naar de receptieruimte van de Huizinga-lezing moet hij de passage herinnerd hebben in ?Zo?n Mooie Zondag? waarin hij beschrijft hoe hij voor het schilderij ?Meisje met zonnehoed? van Renoir staat in een Praags museum waar hij zich vertrad tijdens het fameuze PCE congres in 1960.
Over datzelfde schilderij van Renoir had jaren voordien Milena Jesenska, een van de stichters van de Tsjechische Communistische Partij, een boeiend artikel geschreven. De grote Stalinistische traditie van verzonnen beschuldigingen en liquidaties op het partijcongres herinnerden hem aan Milena en hoe de vroegere kameraden haar in Ravensbr?ck aan de nazi?s hadden overgeleverd. Enkele jaren nadien zou Jorge Sempr?n ook uit de PCE gezet worden.
Als minister van cultuur zou hij in 1988 terugkeren naar de Spaanse politiek in een ambtswoning naast het Prado tegenover het ouderlijk huis: ?Een halve eeuw nadat ik deze buurt, Retiro, verlaten heb ? het park, het Prado, de Botanico, de kerk van San Jer?nimo, de straten, de kruidenier van Santiago Cuenllas, hotel Gaylard?s ? na twee oorlogen, ballingschap, Buchenwald, het communisme, vrouwen, enkele boeken, ben ik tenslotte terug op het punt van vertrek.? Na zijn afscheid als ?Federico Sanchez? werd hij ?Jorge Sempr?n Maura?.
In 1991 nam hij ontslag uit de sociaaldemocratische regering van Felipe Gonzales. Ondanks veel protest tegen een ?Fransman? op Spaanse cultuur had hij gezorgd voor het nieuwe Reina Sofia museum in Madrid – met Picasso?s Guernica – en het Extremadura museum in Merida. Wanneer hij zich probeerde te bemoeien met de wijdverbreide corruptie binnen de PSOE nam hij ontslag uit zijn beleidsfuncties.
Hij verkoos de waarheid buiten de partij boven de leugen binnen in.