Is zwijgen nog goud en spreken zilver?
23 / 11 / 2011

?Lieve God, maak mij stom, dat ik niet in Bautzen kom? luidde het schietgebedje van oma?s om hun kleinkinderen te behoeden voor het Duitse tuchthuis in Bautzen.
?Ik heb altijd gedacht dat de staat als een familievader was?, Ekkehard Kaul, procureur in de DDR en vandaag advocaat in Berlijn.

Koud was het ondanks het winterzonnetje in de Gedenkst?tte Berlin-Hohensch?nhausen, waar tot 1989 een belangrijke Stasigevangenis met toebehoren verborgen zat. Na de ondergang in 1945 nam het Rode Leger hier door tuchtiging de maat van oud-nazi?s en van wie onvoldoende enthousiasme beleed voor de Stalinistische variant van het socialisme. De staatsveiligheid van de DDR bouwde er nadien een groot en geheim complex om het ?re?el-bestaande socialisme? onder controle te houden.
Een rondleiding behoort nu tot de mogelijkheden: tussen de filmploegen en tal van andere bezoekers is het schuifelen over de originele balatumstroken langs cellenblokken waar dank zij de verworvenheden van het psychologische instituut in Berlijn een geraffineerde vorm van ondervraging en heropvoeding werd uitgewerkt. De oorspronkelijke fysieke folteringen werden in de jaren zeventig vervangen door wetenschappelijk onderbouwde psychologische technieken.

Punks in Oost-Berlijn
Gilbert Furian (1945) is een van de vele gevangenen die nu bezoekers rondleidt. Hij werd op zijn zestiende verwijderd uit de Freien Deutschen Jugend (FDJ) omdat hij met kerkelijke jongeren contact hield. Zijn studie werd van staatswege onderbroken. In de Arbeiders- en Boerenrepubliek interviewde hij punkers uit Oost-Berlijn die begin jaren tachtig in de hoofdstad graag de verworvenheden van de DDR afwezen. Wanneer zijn gepensioneerde moeder aan de grensovergang naar het westen gesnapt werd met tien exemplaren van de uitgetikte interviews werd hij opgepakt. Zijn lijdensweg begon doorheen de lokalen van de staatsveiligheid met hun armoedig behang en gammele formica meubeltjes: 26 maanden tuchthuis wegens het schaden van de belangen van de DDR.
In de bloeiperiode voor de val van de Muur had de Stasi bijna 100.000 voltijdse ambtenaren in dienst en nog eens 300.000 informanten. Ook op het vlak van de veiligheid van de staat was de Duitse Democratische Republiek wereldrecordhouder met ??n op iedere vijftig burgers in dienst.

Ongewenste creativiteit
Verzamelen en opslaan van gegevens in enorme archiefruimten was hun voornaamste activiteit. De staatsveiligheid hoopte met deze ?cloud? aan informatie grip te houden op het denken van haar burgers. Maar Stasi-ambtenaren ontbrak het vaak aan initiatief tot ?datamining?. Gegevens verwerken en interpreteren, keuzes maken en beslissingen nemen was voor de grote meerderheid van de stasi-beambten een riskante en dus ongewenste vorm van creativiteit. Toch werden belangrijke uitvindingen gedaan op het vlak van spionage: van knoopcamera?s en microfoons tot automatische telefoontaps en machines om brieven te openen.
Gilbert Furian heeft twintig jaar later dezelfde punkers opnieuw opgezocht en alsnog zijn gesprekken met hen gepubliceerd. Ook zijn vroegere ondervragers, bewakers en spionnen sprak hij om een vinger achter hun motivatie te krijgen. Volgens Furian had het allemaal anders kunnen lopen wanneer meer burgers geweigerd hadden het spel mee te spelen. Een duidelijk ?neen? deed het personeel van de Stasi vaak verbijsterd slikken wegens niet verwacht noch gepast in hun strikt omschreven rekrutering- en ondervragingstechnieken. De indrukwekkende film ?Das Leben der Anderen? van Florian Henckel von Donnersmarck laat zien hoe grondig de Oost-Duitse kameraden gevorderd waren in hun manipulatietactiek. Zij bestudeerden de psychologische profielen van hun dissidenten om hen met een passende minimale ingreep tot zelfgekozen stilte te brengen: ?Je houdt zo iemand aan, ondervraagt hem wat, dreigt een beetje en laat hem vooral 10 maanden in onzekerheid opgesloten, zonder contact met familie of vrienden. Dan laat je hem zonder enige verklaring los en moet hij weer terug naar zijn oude omgeving. Je zal zien: nooit hoor je er nog wat van.?
Het drama van de DDR was voor Gilbert Furian het fenomeen dat veel te weinig mensen de moed hadden om in het openbaar afwijzend te reageren op bemoeienissen van de overheid, het Rijk of de Staat. Rudi Beckert, toen rechter bij het Hoogste gerechtshof van de DDR, verklaarde hem: ?Onze twijfels hebben ons er niet toe gebracht te zeggen: ?Dit hele systeem deugt niet?.?

Rechts-radicale wortels in de DDR
Freya Klier (1950) stond als toneelregisseur zeer kritisch tegenover het DDR-regime. Zij was er medestichtster van de beweging voor vrede en burgerrechten. Na de Wende ging zij op zoek naar een verklaring voor het succes van het neonazigedachtegoed in het vroegere Oost-Duitsland. Het bracht haar op hun dodenlijst, wat haar er niet van weerhield het gesprek met hen te blijven aangaan.
Vandaag staat Duitsland in rep en roer over de racistische moorden door rechtsextremisten die gevolgd (en gesteund) werden door de geheime diensten van de Bondsrepubliek.
Volgens Klier in een essay in ?Die Welt? is dit niet zo verwonderlijk. Rechts-radicalen rekruteerden in de voormalige DDR ook gretig onder oud communistische sociaal-wetenschappers die graag verklaarden dat ?de DDR veel Duitser was geweest dan de Bondsrepubliek. Hier heerste nog familiezin en niet die ellebogenmaatschappij.?
Door de massale vlucht van burgers uit het arbeidersparadijs naar het westen en weinig effici?nte productiemethodes was er nood aan bijkomende arbeidskrachten uit socialistische broederlanden zoals Vietnam en Mozambique. Met een arbeidsvergunning voor hooguit drie jaar werden deze telkens weer door nieuwe migranten afgelost. Ze mochten de hun toegewezen woonkazernes niet of nauwelijks verlaten en desgevallend geen zwangerschap voldragen.

Linkse en rechtse (n-)ostalgie

Na de Wende namen aanslagen tegen vreemdelingen, zelfs tegen asielzoekerscentra fors toe. In enkele Oost-Duitse regio?s stemt twintig procent voor de rechts-radicale Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD).
Het oude DDR gedachtengoed keert ook terug bij ?Die Linke?. ?Junge Welt? publiceerde enkele maanden geleden bij de vijftigste verjaardag van de bouw van de Berlijnse muur een voorpagina met een foto van de ?DDR-kampfgruppe? die in 1961 met de wapens in aanslag de Brandenburger Poort blokkeerde, onder de titel ?Dank f?r 28 jahre Mauer?
Toch zijn er volgens Freya Klier veel mensen die proberen in scholen en jeugdbewegingen het gesprek aan te gaan met rechts-radicale jongeren. Volgens haar is dit een ideale opdracht voor oud-68-ers. Zij hebben in de Bondsrepubliek de grote verdienste gehad om volhoudend medeplichtigheid en zwijgen van hun ouders tijdens de nazi-tijd aan te klagen. In de DDR was er nooit een vergelijkbare beweging. De Duitse verantwoordelijkheid voor de oorlog werd immers systematisch aan West-Duitsland toebedeeld. In de oude DDR lijden de burgers vandaag voor de tweede keer aan zo?n onverwerkt verleden.

?Tot de laatste man?
De Engelse historicus en Hitlerbiograaf, Ian Kershaw, onderzoekt in zijn nieuwste werk ?Tot de laatste man. Duitsland 1944-1945? waarom in die laatste oorlogsmaanden tot het bittere einde werd doorgevochten. Er sneuvelden nog eens 2,6 miljoen Duitsers ? evenveel als de vijf voorgaande jaren. Bejaarden en jongens werden gemobiliseerd tegen ervaren geallieerde troepen aan de oude oost- en westgrens van het Rijk. Nooit eerder in de moderne krijgsgeschiedenis had een regime nog zoveel steun bij een keuze voor de totale ondergang. Haar leiders wisten goed wat ze vooral in het oosten hadden aangericht en vreesden de wraak van Rusland. De geallieerden eisten onvoorwaardelijke overgave. Murw gebombardeerd bleef de nazi-terreur over de eigen bevolking in het moederland aanhouden: 20.000 mensen werden in de laatste maanden nog wegens desertie of insubordinatie ge?xecuteerd.
Volgens Kershaw was het unieke karakter van Hitlers leiderschap hierbij essentieel. Iedereen van hoog tot laag op de nazi-ladder had zijn positie, gezag, status en vaak ook zijn fortuin aan de F?hrer te danken. Alle verantwoordelijken beseften hoezeer ze medeplichtig waren aan nazi-misdaden die hen na de ?bevrijding? zwaar zouden aangerekend worden. Bovendien maakt Hitlers ?charismatische leiderschap? ? met zelfs een toenemende populariteit na de mislukte aanslag van von Stauffenberg ? iedere poging tot overgave haast onmogelijk.

Stom zwijgen?
Ook in deze bleek dat stomme ?zwijgen? belangrijk, dat niet of nauwelijks kritiek uiten op het rijk, de staat, de overheid. Nochtans is precies het behoedzaam wantrouwen van overheid, staat of rijk de kern van een democratische, creatieve samenleving. In monothe?stische ?calvinistische? culturen en hun re?el-socialistische varianten ziet de bevolking haar overheid eerder als ?familievader?. In polythe?stische ?katholieke? culturen hoeden burgers zich makkelijker voor een beklemmende staat waarbij wantrouwen helpt overleven.
Vandaag verloopt het verzamelen van gegevens over burgers en onderdanen niet meer ambachtelijk. Vandaag zitten die data in de ?cloud? op het wereldwijde web. Vandaag zijn er bovendien intelligente apparaten die aan gerichte datamining kunnen doen, niet alleen voor commerci?le doeleinden. Het ?leven van de anderen? in de DDR was een oefening met beperkte middelen, een voorspel nog. Vandaag gaat dit verder, met andere middelen.