De voorbije veertig jaar hebben we gezocht, aangeklopt en soms gevonden wanneer er ergens een geur van ?avant-garde? te bespeuren viel, getekend als we waren door de boodschap: ?Zie, Ik maak alle dingen nieuw?. (Openbaring 21:5) of zoals Friedrich Engels schreef ? Socialisme van utopie tot wetenschap?. Let wel, het ging om de avant-garde van het Interbellum, die gedoemd zou zijn om eeuwig voorhoede te blijven, tot op het einde van de XX ste eeuw. Nooit werd ze gevolgd door de massa voor wie ze het allemaal placht te doen, aan het hoofd waarvan ze zich steeds weer bleef stellen. Als een perpetuum mobile in streven?

Volksopvoeding

We waren op de grote Malevitsj tentoonstelling In Amsterdam, bij El Lissitzky in Eindhoven, Tatlin in Tilburg, enz. In Frankrijk en Duitsland en Engeland gingen we steevast bij hun successen en mislukkingen langs. We lazen hun po?zie en literatuur. Vaak hadden we met hen te doen want op gruwelijke wijze hadden ze geleden. Sommigen bekochten hun kunstopvattingen met de dood. We bezochten Bauhaus in Weimar en Dessau en maakten foto?s van Russische soldaten die aardappelen schilden en hun laarzen poetsten op gammele buisstoelen in de achtertuin van Gropius? schoolgebouw waar de zon voor scherpe schaduwen zorgden. We struinden vooroorlogse huizen en weken af tot in Fiegers Kornhaus aan de Elbe op zoek naar de sfeer en de vormen – zelfs in roestig ijzer – van een adembenemende generatie kunstenaars die een concept in het hoofd, een beeld voor ogen en een nalatenschap achter de hand had. Voor later.

Dat ?later? alweer een catastrofale oorlogsperiode zou betekenen, was hen toen nog vreemd, al hielden velen kop in schouders wanneer ze het lot van hun Russische avant-garde broeders en zusters begrepen hadden.
De geur van dissidentie was ons toen reeds welgevallig maar het duurde nog lang eer we de weg begrepen van volksbevrijdende abstractie naar sociaal realistische agitprop. Het volk diende opgevoed te worden. En wie zich daar niet in kon vinden, diende zelf opgevoed te worden.

De Nieuwe Mens?

Toneel, film, taal en beeldcultuur hoorde gevrijwaard van allerlei psychologiserende onzin. Beeld werd herleid tot vorm, kleur en beweging met klank. Alles met het oog op ?De Nieuwe Mens – L?Homme Nouveau?. Wie dit soort ideologie?n en hun kunstbeleving beleed, werd zelf door de maakbaarheidsideologen gewogen en vaak te licht bevonden. In ?Modern Times? steekt Charlie Chaplin de draak met de positie van de arbeider als radertje in de industri?le machinerie. De Russische Avant Garde uit de jaren ?20 verheerlijkte die naamloze radertjes. Mensen zijn geen zelfstandig denkende en handelende individuen meer. In dit futuristische concept worden ze ??n met de machine die ze bedienen.
Propaganda affiches van de grote avant-garde schilders en ontwerpers in de socialistische en de nationaal-socialistische heilstaat doen in niets voor elkaar onder. Tijdens de Brusselse Europalia Rusland in 2005 kon je dit als toeschouwer ervaren op ?Avant-Garde in Rusland 1900-1915? in het Paleis voor Schone Kunsten? .

?zonder aangezicht

Van P.N.Filonov hing er een beklemmend portret van Stalin zonder pupillen in de lege ogen. De kunstschilder was in ongenade gevallen, kon nauwelijks nog rondkomen met klusjes en hoopte met het portret van de Grote Leider een nieuwe opdracht in de wacht te slepen.
Daartegenover hing het ?Hoofd van een boer? van Kazimir Malevitsj.
Bij Malevitsj was het gelaat van boer, proleet en sporter gesuprimeerd.
Hiermee leek het einde in zicht van een portretkunst die steunde op een maatschappijvisie waarin een individu zijn of haar positie kon opeisen.
Ruim 450 jaar eerder verschenen dergelijke portretten voor het eerst in Vlaanderen en Noord-Itali?.

Orhan Pamuk schreef hierover in zijn roman ?Ik heet Karmozijn? : ?Als je gezicht op zo?n manier wordt afgebeeld, al is het maar een keer, vergeet niemand je meer. Iemand die naar een afbeelding van jou kijkt voelt je in zijn nabijheid, al ben je nog zo ver weg. Ook iemand die je nooit in levende lijvige gezien heeft, kan, jaren na je dood, oog in oog met je komen, alsof je tegenover hem staat.?

Vooraleer de Vlaamse primitieven en Italiaanse renaissanceschilders hun portretten naar het leven maakten was overal een iconografie aan de orde van ge?dealiseerde en gestileerde afbeeldingen.
De grote disputen tussen de oosterse en westerse kunstenaars waren in Malevitsj en Filonov tot stilstand gekomen.
In het vaderland van het maakbare socialisme werd het gelaat van proleten herleid tot lege iconen: een naamloze kudde.

Utopisch absolutisme

Volgens El Lisstzky ?construeert de kunstenaar een nieuw symbool met zijn kwast. Dit symbool is geen herkenbare vorm van iets dat al af is, dat al gemaakt is, of dat al aanwezig is in de wereld. Het is een symbool van een nieuwe wereld, die gebouwd is op en bestaat in de wijze van het volk.?

Het absolutisme van dit soort kunst erkennen was een moeilijke traject. Er was de kleurencompositie die geen diepte toeliet, die het leven in ??n vlak, in ??n dimensie dwong. Er was de architectuur voor arbeidershuizen en de repetitieve sociale woningen waar het leven van de bewoners binnen strak getekende kaders en langs voorgestippelde lijnen diende te verlopen. Proleten en procreatie dienden hun lijf en leden te voegen in de mallen van bevrijdend leed, zij het hygi?nisch verantwoord en medisch preventief uitgebalanceerd: de robot in zijn woonmachine.

Voor J.J.P. Oud, architect Rotterdam

Rotterdam koesterde De-Stijl-iconen, ook in de sociale woningbouw. Architect Oud bouwde met het Witte Dorp, de Kiefhoek en Caf? De Unie mee aan het rationeel geprogrammeerd leven: helder en transparant, zowel van binnen als buiten. Later kwam de geforceerde sociale mix, die intussen ook als problematisch en onhaalbaar ervaren wordt.

De gelijkenis was frappant tussen de klare lijn en de decors van regimes die ?Dada? en ?Merz? tot ?entartete Kunst? verklaarden. De esthetiek en de beeldregie van de totalitaire communicatie liep parallel aan die van de avant-garde. Zo ook nu weer.

In het Eindhovense Van Abbemuseum werd voor de tentoonstelling ?Lissitzky – Kabakov : Utopie en werkelijkheid? een reuzengrote maquette opgezet van de ?Wolken B?gel?. De ontwerptekening heeft El Lissitzky opgedragen aan ?J.J.P. Oud, architect, Rotterdam?.

Om technische redenen kon destijds het ontwerp in Moskou niet uitgevoerd worden.
Vandaag staat een iconische versie van de ?WolkenB?gel?- het wolkenstrijkijzer – in Beijing: het?China Central Television hoofdkwartier van Rem Koolhaas, aldaar ook ?de grote broek? geheten.

De heldere toekomst achter ons

Maar deze keer in Eindhoven gaat het om een dubbeltentoonstelling: Lissitzky – Kabakov.
En dat werpt voor de aandachtige bezoeker een heel ander licht op de ge?xposeerde werken. Ilja (1933) en Emilia (1945) Kabakov hebben hun commentaren op het werk van hun illustere voorganger niet geschuwd. Post-its in de gemeenschappelijke keukens over wie de afwas weer niet had gedaan, collages met klachten bij de autoriteiten van bewoners van een collectief appartementsgebouw over burgers en buitenlui die zich niet aan de regels hielden.

Hun thematische indeling is sprekend: ?Helderheid van vormen/Rotzooi – Overwinning op de alledaagsheid/De alledaagsheid heeft overwonnen – Monument voor een leider/ Monument voor een tiran – Het leven veranderen/Uit het leven vluchten – Vertrouwen in de nieuwe wereld/ Niet gerealiseerde utopie – De heldere toekomst tegemoet/ De heldere toekomst achter ons.?
Schrijnend en bij wijlen hilarisch.
?Deze wereld, waarin de rede meer en meer thuis is, is niet meer bewoonbaar.? Emmanuel L?vinas (1906 – 1995)