Cees Nooteboom, Een duister voorgevoel. Reizen naar Jheronimus Bosch.
De Bezige Bij 2016

“Hier waren de raadsels (…) inderdaad vergroot zonder dat er een oplossing in zicht was, tenzij de oplossing nu juist het raadsel zelf was, met als enige remedie de overgave.”

Tastend en zoekend, zelfs ’s nachts terugkerend naar het Prado, omspeelt hij de raadselen, om in het vijfde postscriptum Bosch ineens naar onze tijd te halen. Weet hij het toch grandioos te benoemen. Het was alle woede waard.
Eerst het essay van Cees Nooteboom lezen, adviseert Arjan Peters, en dan voorbereid naar Bosch in Den Bosch.
Volkskrant, 12 maart 2016

http://www.debezigebij.nl/boeken/duister-voorgevoel-2/
http://www.volkskrant.nl/boeken/cees-nooteboom-kan-bosch-grandioos-benoemen~a4261374/

6. Kon de tweee?ntachtigjarige zien wat de eenentwintigjarige ooit in dat ondenkbare verleden gezien had? Volgens Plutarchus heeft Heraclitus gezegd dat het onmogelijk is tweemaal in dezelfde rivier af te dalen. Het water waar je die eerste keer in gestapt was, is om je heen gevloeid en doorgestroomd. Als je die tweede keer in de rivier stapt is het ander water. Maar ik heb de spreuk altijd anders gelezen: niet alleen het water, maar ook ik ben intussen veranderd. Degene die in 2015 naar de Hooiwagen kijkt heeft nog steeds dezelfde naam en in het normale spraakgebruik ook nog steeds hetzelfde lichaam, hij zegt er in ieder geval nog steeds mijn lichaam tegen. Ook het schilderij heeft nog dezelfde naam.

12. (…) hier waren de raadsels volgens het recept van Mulisch inderdaad vergroot zonder dat er een oplossing in zicht was, tenzij de oplossing nu juist het raadsel zelf was, met als enige remedie de overgave.

43. (…) procul recedant somnia et noctium phantasmata – mogen ze ver van ons blijven, de dromen en de drogbeelden van de nacht. Het zou me niet verbazen als al die wonderwezens met hun kwaadaardige handelingen en hun gevaarlijke en geperverteerde verschijning in het holst van de nacht de slaap van onschuldigen zijn binnengetrokken met hun donkere suggesties van zonde en de daaropvolgende straf en vergelding, en het angstige vermoeden van domeinen waarin niets is zoals het lijkt.

55. De Kruisdraging MSK - Gent : Het doek met de tronies.

Decadentie, waanzin, tandeloze kwaadaardigheid, gespuis, een naar boven gekropen onderwereld omringt het hoofd van het offer waar het om gaat, wie dit geschilderd heeft had geen hoge dunk van de wereld.
Het kruishout, ergens links bovenaan door twee kleine handen vastgehouden, snijdt diagonaal door de voorstelling naar het bijna uit hompen bestaande gezicht van de slechte moordenaar die bespot wordt door twee koppen vol geile haat, ik zie maar drie lichtpunten, het serene, in droefenis naar binnen gekeerde gezicht van Christus zelf in het midden, op weg naar zijn dood, de herhaling van dat gezicht in de zweetdoek van Veronica, en het in meditatie verzonken gezicht van Veronica zelf met haar naar beneden gerichte, gesloten ogen, en dan de andere diagonale lijn die loopt naar het gezicht van de goede moordenaar rechtsboven. Hier is het monsterlijke niet verbeeld door gedrochten en bedachte wezens, het staat geschreven in de gezichten van de mensen, als er een geluid bij zou passen zou het gekrijs zijn dat door merg en been gaat, ook dat in contrast met de stilte van de man in het midden, die onmiskenbaar met liefde geschilderd is.

61. In het prachtige boekje van Eduardo Arroyo, Al pie del can?o?n, een eigenzinnige gids van het Prado, citeert de schrijver Gregorio Maran?o?n, die zegt:
‘Jheronimus Bosch was geen Spanjaard, maar net als El Greco is Bosch onmisbaar als je het Spanje van die tijd wilt begrijpen. Hoe kan het dat de critici er niet op gekomen zijn dat Filips II, dezelfde die een afschuw had van de academische heterodoxie van El Greco’s Martelaarschap van de heilige Mauritius, zo met een niet te stelpen liefde hield van de schilderijen van Bosch? De uitleg was duidelijk. Filips was, zoals alle puriteinen, vergiftigd door de formules van het politieke denken die altijd een monsterlijk en kunstmatig gedrocht teweegbrengen dat ten slotte dodelijk is voor de ziel. De meest schadelijke vorm daarvan is de zogenaamde raison d’e?tat, de dictator van de dictatoren. Als tegengif had misschien de mystiek kunnen dienen, maar het uitoefenen van de absolute macht die hij gee?rfd had maakte dat voor hem onmogelijk, en dus zocht hij het gebruikelijke alternatief van de puritein, een verlangen naar gebrek aan eerbied en naar onfatsoen (...). Want dat is wat de schilderijen van Bosch zijn: onbeschaamdheden verkleed als kunst, ter verstrooiing voor hoge heren.’