?Diversiteit is mooi, maar die kan alleen bestaan binnen een kader van gedeelde waarden? – Gabri?l van den Brink, Culturele contrasten ? Het verhaal van de migranten in Rotterdam.

De voorbije weken kende Nederland het ?zorgpremie-oproer? tegen inkomensafhankelijke premiebijdragen voor de ziekteverzekering. Dit was tussen VVD en PvdA bij het uitruilen tijdens de onderhandelingen over de nieuwe regering afgesproken maar werd door de liberale achterban in een eentweetje met de populaire pers alsnog vakkundig gecastreerd. Voor liberalen moet een overheid zich kunnen beperken in het afdwingen van solidariteit. PvdA prominenten hadden het effect van inkomensnivellering met zo?n zorgpremie reeds fel bejubeld. Dat enkel de middenklasse en tweeverdieners werden genivelleerd, waren ze eventjes uit het oog verloren.

Nivelleringsfeest

Traditioneel pleiten sociaal-democraten voor herverdeling van de rijkdom die in een samenleving wordt opgebouwd. De overheid kan sociale verschillen nivelleren door belastingen te heffen. In Nederland zag de nieuwe regering kans om te nivelleren zonder belastingverhoging: de kosten voor de ziekteverzekering zouden inkomensafhankelijk worden. Sterke schouders, zwaardere lasten, toch?

PvdA partijvoorzitter Spekman prees het regeerakkoord zelfs als een ?nivelleringsfeest?.

Naast het terugbrengen van de belastingschijven tot drie niveau?s was deze inkomensafhankelijke zorgpremie evenzeer een opstap naar een ?flat tax? – iedere inkomensgroep eenzelfde aanslagvoet. Ook dat was hen tijdens het ?feest? even ontgaan.

Maar in moeilijke economische tijden kraakt de draagkracht van die middenklasse, net als hun bereidheid tot nivelleren. In Nederland sloeg de crisis reeds hard toe bij de zzp?ers – zelfstandige ondernemers zonder personeel – de eenpersoonsbedrijven. De lucratieve advies- en ondersteuningsmarkt stortte geheel in. Steeds meer bezitters van ferme woningen met een forse hypotheek zoeken naar uitstel van beslag en gedwongen verkoop met verlies. De sector van de schuldsanering wordt over bevraagd. In Nederland kalft de middenklasse af. En dat is een behoorlijk riskante ontwikkeling.

Sociaal contract

Tussen de rijken en de zwakken speelt die grote middengroep van vooral tweeverdieners een belangrijke bindende rol. Van beneden gezien lijken ze een ladder naar boven. Van bovenaf vormt de middenklasse een spiegelend scherm tegen minder nette mensen.

Wanneer die middenklasse merkt dat de rijken boven hen gespaard blijven van een verplichte nivellering en wanneer aan steuntrekkers geen wederdienst gevraagd wordt, verliest die middengroep haar belang in een verzorgingsstaat. Wie hard werkt en goed verdient, draagt graag bij aan een solidaire sociale zekerheid, vooral als eigen verzekering tegen onheil en inkomensverlies. Indien deze groep burgers hun kosten/baten analyse al te lang als negatief ervaren, breekt het sociaal contract van een samenleving. Zo wil deze groep burgers volgens recente peilingen nog steeds bijdragen aan een goede gezondheidszorg. Maar iedere exorbitante verloning – ook voor managers – en ineffici?nt kostenbeleid in die sector wordt als zeer negatief ervaren. De middenklasse kan zich dan niet meer motiveren om haar middelende rol nog langer te spelen tussen arm en rijk.

Stedelijke segregatie

Ook in Nederland neigt een meerderheid van de bevolking naar wonen in stedelijke agglomeraties. Werkgelegenheid, file- en spoorproblemen, spanning en ontspanning drijven mensen naar de Randstad en andere grootsteden. Internationaal wordt dit gecentraliseerde woonmodel gretig bejubeld, wegens een veel kleinere ecologische voetafdruk. Ook zou het stadsmodel integratie bevorderen wegens een betere sociale, religieuze, etnische en culturele mix.

Onderzoek in Nederland van onder meer Gabriel van den Brink (Culturele Contrasten) weerlegt deze integratiemythologie. Er is veeleer een etnisering van de samenleving bezig. In steden gaat het niet zozeer om ?samenleven?, als wel om een gelaagde structuur waar geen of nauwelijks contacten onderhouden worden die de sociale en etnische grenzen overschrijden.

Steden blijken eerder clusters van sociaal en cultureel gelijkende dorpsgemeenschappen waar de bewoners zich graag bewegen in een omgeving van ons-kent-ons. Sommige wijken lijken zelfs op vrijwillige getto?s.

Geschifte stad

Op de werkvloer is er nog wel verplichte interactie, maar daarbuiten ?n in de publieke ruimte lijkt de segregatie toe te nemen. Mensen van eenzelfde culturele origine of eenzelfde land van herkomst blijken eerder met elkaar samenlevingsverbanden aan te gaan dan met mensen uit andere culturen als buren. Gesubsidieerde pogingen tot sociale en culturele ?mix? in Rotterdamse achterstandswijken draaien uit op meer gesegregeerde woonvormen, waarbij de minderheidsgroepen zo snel mogelijk hun biezen pakken naar een voor hen meer gelijkende omgeving.

Ook in het onderwijs blijkt deze segregatie toe te nemen. Centrale CITO - toetsen worden aangepast aan het schoolmilieu en moskee?n zetten islamitische internaten op. Ongetwijfeld om de integratie en de kansen op de arbeidsmarkt te bevorderen.

Het percentage gemengde huwelijken is miniem. Het aantal huwelijken met partners uit het land van herkomst blijft zeer hoog. Inburgeringsexamens voor de nieuwe partners worden graag omzeild langs de Belgi?-route voor importbruiden.

We zijn ver afgedwaald van de multiculturele droom die de middenklasse verwacht werd te omarmen. Veelkleurigheid was verrijkend, toch? Niet alleen culinair. Veelkleurigheid staat vandaag eerder voor het beeld van een ?geschifte? stad. Zeker in tijden van crisis, onzekerheid en beperkte financi?le ruimte.

met dank aan Stefan Beyst

Bertolt Brecht

Terzinen over de liefde

Kijk ginds die kraanvogels in grote bogen!

De wolken die hun mee werden gegeven

Trokken al mee met hen van toen ze vlogen

Van het ene leven naar een ander leven.

Op eendere hoogte en met eender ijlen

Leek het of beiden maar bijkomstig bleven.

Laat van die twee geen langer hier verwijlen,

Laat kraanvogels en wolken zo verdelen

De mooie hemel waar zij kort in vliegen.

En laat geen een iets anders zien dan het wiegen

Van de ander in de wind die beide voelen

Die nu al vliegend bij elkander liggen.

Dat zo de wind hen naar het niets ontvoere,

Als zij maar niet vergaan en bij elkander blijven,

Zolang kan geen van beide iets beroeren,

Zolang kan men hen overal verdrijven

Waar regens dreigen of waar schoten knallen.

Zo, onder zon en maan, welhaast verwante schijven,

Vliegen zij weg, elkaar zo welgevallig.

Waarheen dan?

Nergens heen.

Van wie vandaan?

Van allen.

Jullie vragen hoelang die twee al bij elkaar zijn?

Sinds kort.

Wanneer zij uit elkaar gaan?

Gauw.

Zo komt geliefden liefde voor als trouw.

Uit: De mooiste van Brecht. Samengesteld door Koen Stassijns en Ivo van Strijtem, Lannoo/Atlas, Amsterdam, 1998. Dit gedicht is vertaald door Stassijns & Geert van Istendael.

Nederland heeft een nieuwe regering, maar die zal nog veel klippen moeten nemen. Tegelijk heeft hare majesteit een nieuwe rol. De eedaflegging moest een keertje worden overgedaan. Ze was volgens een audiofragment op de website van NRC niet bepaald gecharmeerd door het toneelstukje van maandagmiddag: ?Gaan we het opnieuw doen? Echt. Niet toch? Dan wordt het een toneelstukje?. Ze is er ook niet blij mee dat haar politieke rol sterk is ingeperkt. 

Eerst een citaat

?Het aloude taboe op emotie in het openbare leven maakte de rechtsstaat mogelijk, maar kwam ook handig van pas als ophaalbrug voor de macht. ?De rede komt van God? zei Thomas Hobbes en stelde gevoelens als politieke drijfveer buiten de orde. Maar zoals wij inmiddels weten, was het woord ?God? vroeger vaak een schuilnaam voor de macht. Zonder God geen toegang tot de rede, zonder de rede geen toegang tot de macht. De ratio als besloten genootschap. Vrouwen mochten niet meepraten, daar waren ze te ?emotioneel? voor. Zo betekent democratisering vanzelf emotionalisering.? Jan Kuitenbrouwer.

Een ?toneelstukje? voor TV

In het kader van de nieuwe democratisering wenste de Tweede Kamer der Staten-Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden een openbare eedaflegging voor de nieuwe leden van het kabinet Rutte II. Deze protocollaire handeling werd bij onze noorderburen vroeger ver van de camera?s in de beslotenheid van het paleis genoten.

Omdat de minister-president ging voor minder politieke emotie, werd het compromis een live-uitzending van de eedaflegging bij de majesteit en een publieke fotogelegenheid op het bordes van het Koninklijke Paleis Huis ten Bosch. Edoch, wegens alle betrokkenen bij het ritueel vijf minuten vroeger paraat dan officieel voorzien, werd de ceremonie voortvarend opgestart waardoor de live-uitzending op tv faalde. Het hele rituaal werd dan nog eens overgedaan voor de NOS. De majesteit was volgens het audiofragment op de website van NRC niet bepaald gecharmeerd door het toneelstukje van maandagmiddag: ?Gaan we het opnieuw doen? Echt. Niet toch? Dan wordt het een toneelstukje?.

Volgens de Nederlandse publicist Jan Kuitenbrouwer is de ware valuta van de economie niet langer geld, maar aandacht. En dus liet iedere kersverse minister en staatssecretaris zich graag nog een tweede keer inzweren, voor het oog van de juiste camera.

Formatie zonder koning

Voor het eerst werd bij deze regeringsvorming de koningin uit de kabinetsformatie geschrapt. In een democratische rechtsstaat kan een erfelijke koning niet deelnemen aan het politieke machtsspel. Politici die wel hoog oplopen met zo?n rol voor een koning, gebruiken het niet verkozen staatshoofd al te gretig om hun eigen visie en verlangen door te drukken via deze deus ex machina, die niet openlijk ter verantwoording kan worden geroepen bij de vorming van een coalitieregering.

Voorheen was het ook in Nederland de taak van het staatshoofd om een informatie en formatie te begeleiden als een boven de politiek tronende machtsfactor. In 1971 werd deze koningloze formatiemogelijkheid voor het eerst uitgeprobeerd bij de aanzet tot het kabinet Den Uyl. De Tweede Kamer weigerde echter de fractieleider van de grootste partij PvdA, Joop Den Uyl, tot formateur te benoemen. Waarna het politieke bedrijf met hangende pootjes weer bij koningin Juliana op de thee mocht.

?Troon en baldakijn?

Het zou nog ruim veertig jaar duren eer de majesteit bij wet ontheven werd van haar taak bij de regeringsformatie. Beatrix zat al zolang op de troon dat door het gewicht van de colloque singulier tussen vorst en verkozenen haar eigen voorkeuren ter discussie kwamen. En die waren niet gering. Niet voor niets draagt de Nederlandse twee euro munt ?GOD * ZIJ * MET * ONS *? als randschrift. Door nu de majesteit en haar opvolgers buiten het formatieproces te houden is het staatshoofd niet langer aan kritiek onderhevig in deze.

De koningin toonde op subtiele wijze haar depreciatie over de inperking van haar functie tijdens de troonrede op Prinsjesdag, de derde dinsdag in september. Zij sprak de verenigde vergadering van de Staten-Generaal toe in een gewaad met verenhoed volgens het patroon van de bekleding van troon en baldakijn. Door deze ironische verschijning lichtten enkel nog het koninklijke lint en haar gelaat op tegen het plechtstatige decor.

Spinnen versus kamerdebat

Met de Tweede Kamer in volle uitoefening van haar verantwoordelijkheden kan een intense sparring ontstaan met de politici die werden verkozen voor informatie en formatie bij de regeringsvorming. Niet langer is een koninklijk anker- en spiegelspel te hanteren. De conservatieve SGP vreesde zelfs voor ?een politiek-staatsrechtelijke wildwest?. Bij vorige kabinetsformaties was spinnen in de pers immers belangrijker gebleken dan een kamerdebat over de formatie.

Na verkiezingen is de vorming van een coalitieregering het tweede deel van de strijd om regeringsmacht. Het zoeken naar een eerbaar regeringscompromis verloopt vol spanning, zowel in het openbaar als in achterkamertjes. Een dergelijk formatieproces houdt bij openbaarheid van bestuur een groot risico in voor het prestige van de winnaars van de verkiezingen en het parlement.

Draaiboek

Toch is het deze keer heel snel gelukt. Door politieke, economische en reglementaire druk. Er was niet echt een andere combinatie mogelijk met het minste aantal partijen. Er dient ook in Nederland snel een doortastend besparings- en relancebeleid in de steigers gezet. Bovendien had de vorige vooruitziende kamervoorzitter met haar griffier een sluitend draaiboek opgesteld om de formatieprocedure een formeel houvast te bieden.

Met de eedaflegging en de bordesfoto werd 54 dagen na de verkiezingen van 12 september een van de snelste regeringsformaties afgerond sinds de tweede wereldoorlog. Rest nu nog het blitse elan van de VVD-PvdA formatie op dreef te houden.

Verraderlijke klippen

Hoe vriendschappelijk de onderlinge verhoudingen, het uitruilen van ministers en hun posten, het geven en nemen van programmapunten ook verliepen er zijn nog heel wat gevaarlijke klippen te ronden voor de nieuwe regering: een minderheid in de Eerste Kamer, beperking van belastingschalen, inkomensafhankelijke premies voor zorgverzekering, afbouw van de hypotheekaftrek, verhoging van de pensioenleeftijd, economische en Europese ontwikkelingen. Met de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2014 in zicht heeft het nieuwe kabinet nog vele stormen te doorstaan. Zeker wanneer de buddy van Mark Rutte, Diederik Samsom fractieleider van de PvdA in de Tweede Kamer blijft en het vicepremierschap overlaat aan Lodewijk Asscher, voormalig PvdA-wethouder van Amsterdam. Zeker wanneer de liberale en sociaal-democratische achterban bekomen is van de ontnuchtering na een onverhoopte verkiezingsoverwinning.