Naarmate de jaren meer vat op ons krijgen, lopen ook wij ruggelings onze toekomst tegemoet, weg van deze wereld.
Nu dit besef in woord ook werkelijkheid wordt, biedt de terugblik op al onze dromen, keuzes, vergissingen en licht in de duisternis een rustige vastheid die voor vele patiënten én mijzelf afscheid nemen draaglijk moet houden.

Een decennium geleden heette het medische veldwerk voor mij ook wel huisarts in ballingschap. Het was toen vanuit Turnhout een sprong in de duisternis waar je als asielzoekend dokter in Rotterdam jaren nodig hebt om de knepen van de politieke en administratieve besluitvorming te doorgronden.
Gelukkig blijken mensen overal vergelijkbare noden te hebben, met name aan de ander, het luisterende oor, de blik, de aanraking en een bruikbaar advies.
Grootschalige preventieve onderzoeken en check ups met wetenschappelijke aanbevelingen verleiden eerder gelovigen in vaste rituelen of neurotisch becijferde zekerheden. En ze pluimen de zorgverzekering.

’Wetenschappelijk’ bloeit intussen in pers en volksmond tot een kwaliteitsmerk. Maar de wankele tijdsgebonden fundering van die pretenties worden licht vergeten, zelfs vlakaf genegeerd.

Gedragsonderzoek bij apen door de Nederlandse bioloog Frans de Waal heet tegenwoordig zelfs wetenschappelijk relevant voor mens en maatschappij.
Onderlinge afgunst bij mensapen wordt dan de basis voor socialisme 2.0 zoals verongelijkte jaloezie ooit de sociaaldemocratie vleugels gaf.
En dat terwijl menselijke beschaving precies het overstijgen hiervan inhoudt.
Sommige ’Topdokters’ uit de gelijknamige tv-serie presenteren handel in valse zekerheden als de essentie van geneeskunde. Daarmee lijmen ze graag angstige patiënten en hopen ze hun eigen faam te behoeden voor de tand des tijds.

Nochtans speelt toeval – ook in geneeskunde – vaak een grote rol bij succes.
Wie toeval erkent, geniet ook meer vrijheid en kan helpen met speelse dynamiek problemen te hanteren, ook voor zichzelf.

In een Rotterdamse achterstandswijk leer je als allochtoon met een taal als van hun oude opa dat patiënten jou als huisarts uitkiezen. En niet omgekeerd al zou je dat misschien graag willen. Meer nog, niets blijkt wat het op het eerste gezicht lijkt.
Theoretische politieke en morele standaarden van gelijkheid, vrijheid en broederlijkheid die ik decennialang hanteerde, bleken amper bruikbaar in de rauwe werkelijkheid van vermeende en echte asielzoekers, avonturiers, overlevenden van oorlogen, getraumatiseerde eenzamen, zwakken, zieken en wanhopigen. Als huisarts word je ook door die patiënten mee gevormd. Zelfs wanneer je al decennia gepokt en gemazeld bent in het vak.

Ouder worden betekent ook afstand verwerven en dus met meer overzicht kunnen terugkijken. Ouder worden is afscheid nemen, je keuzemogelijkheden verkleinen.
Je kan je te weer stellen tegen de grote krimp. Of je kan accepteren dat je vermeende kracht en wankele wijsheid ideële brandstof was voor je eigen drive.

De wanhoop die je vermoedde bij de ouden uit je eigen jeugd wordt draaglijk door schoonheid die glanst door meer afstand in tijd.
Oudere huisartsen zijn bewaarders van verhalen die kunnen helpen om de wereld en het leven van mensen anders te bekijken.

Ze maken de schoonheid van de scherven, die onvolmaakte spiegeling, lichter om dragen. In de spiegel schemer je zelf nog tussen de schaduwen van wie je voorgingen.
Als veerman Charon aan de Styx bewaken we het sterven.
We begeleiden de schimmen op hun verzoek.

De Rwandese president Paul Kagame had de karwats van schuld en boete voor de ruim 800.000 doden nog eens flink laten neerkomen op de ongemakkelijke ruggen van de politieke nazaten van tweehonderd jaar Europese kolonisatie. En meteen prees Didier Reynders zich zalig want België bleef relatief gespaard in het discours van Kagame.
Nochtans heeft Kagame gelijk, maar misschien niet helemaal zoals het graag begrepen wordt.

De verantwoordelijkheid voor gruwelen, pijn en lijden aan externe oorzaken wijten, is doorheen de menselijke geschiedenis een dankbare tactiek gebleken. Ook als onderdeel van een strategie van de angst om gelovigen, onderdanen of leden van een gemeenschap te hoeden. Verklaringen voor onheil buiten de clan bieden ook verlossing voor een mogelijke schuldvraag bij eigen leiders en leden. Ze onderhouden bij stam, volk of natie ook makkelijker een expansieve dynamiek dan introvert zoeken naar zelfkritiek.
Bij sommige culturen en religies helpt ook de wil van goden en demonen die zelfs mythologische missies aanvoeren voor het uitverkoren volk of de rechtgelovigen.

Wanneer god dood is of toch wat meer geseculariseerd, schuift de verantwoordelijkheid voor gruwel en ellende naar nieuwe externe factoren: verwekkers van ziekte en ontbering, de maatschappij, een moeilijke jeugd of de ander.
Voor schuld en boete kunnen we daar dan wel terecht.
Bijvoorbeeld bij de vroegere kolonisatoren. En die hebben er onmiskenbaar voor gezorgd dat eeuwenoude evenwichten tussen verschillende Rwandese of andere Afrikaanse bevolkingsgroepen grondig werden verstoord.

Medische zorg, bijkomende voedselvoorziening en economische ontwikkelingen leidden tot een bevolkingsexplosie. De youthbulge werd nog meer aangejaagd dan bij de demografische druk waaronder de duizend heuvels traditioneel reeds cyclisch gebukt gingen. De verantwoordelijkheid van kolonisatie en ontwikkelingshulp voor zoveel mensenlevens en slachtingen is nauwelijks te behappen. Ook elders in Afrika.

Om machtsverhoudingen te institutionaliseren op steeds dichter bevolkte vruchtbare heuvels met tal van conflicten tussen onderling afhankelijke boeren, veehouders en bosbeheerders ontstonden neurotische omgangsvormen met onuitgesproken hiërarchische codes. Het koesteren van mondeling overgeleverde geheimen hielp bij de continuïteit in een land als Rwanda, gecreëerd door ingewijde priesters en wijzen rond het koninklijke hof. Over de grote massa niet ingewijden spreidt deze machtstechniek een mythologische sluier. Dan biedt alleen zwijgen, veinzen en doen alsof nog kansen tot behoedzaam naast elkaar leven.

Bij grootschalige herdenkingen de vroegere kolonisatoren als schuldigen aanwijzen helpt wat van de alweer toenemende druk van de ketel. Zeker wanneer volkerenmoorden zo diep en bij herhaling om de paar generaties inhakken bij wie op de heuvels wil leven.

Vergelijkbare wetten tot behoud van macht werken ook in Europa.
Populariteit bij kiezers en steun van burgers lopen eveneens langs de talloze paadjes van schuld en boete. Met een beroep op christelijk geïnspireerde gelijkheid wordt vermeende ongelijkheid als onrechtvaardig getekend.
Dat werkt door veralgemening flink mobiliserend en kan helpen om groeiende onrust te managen.
De heilige belofte van solidariteit, empathie, compassie en steun kan zo ten volle benut worden ook al bestaat er geen echte gelijkheid tussen mensen onderling. Mensen herkennen bijna reflexmatig het appél aan hun eigen angst. Wat als zij zelf of wie hen lief is ooit op dat gelijkheidsprincipe willen rekenen?

Zo weten Russische machthebbers met verontwaardiging over vermeende discriminatie de grenzen van hun gekrompen rijk op te rekken. De eigen noodlijdende bevolking wil wat graag onderdrukte broeders over de schreef halen om zelf de binnenlandse ellende beter te verdragen. Het lijkt wel een duivelse herhaling van de geschiedenis in de nieuwe eeuw: als tragedie of klucht? Maar dat is nog niet duidelijk te zien aan de toneelmaskers van de protagonisten.

In Nederland rekenen politici zich inmiddels rijk met anti-EU rancune wegens vermeend netto-betalend aan negentien andere lidstaten, ondanks de korting van één miljard euro sinds sinds 2007.
Wie in de gezondheidszorg voor gelijkheid gaat – ongeacht de individuele situatie – zal verontwaardigd verklaren het Mattheus-effect te bestrijden: ’Aan wie heeft, zal gegeven worden.’
Toegang tot de zorg moest in de verzorgingsstaat principieel gratis zijn en neigt nu dus zeker naar waardeloos. Ook in de participatiemaatschappij hoort wat voor wat en wegens het winstprincipe liefst extra-veel van dat.

Zulke tegengestelde belangen managen volgens morele principes van rechtvaardige gelijkheid genereert uiteraard een fortuin aan overheadkosten en biedt nieuwe kansen voor lucratieve preventie, vermeende ziektes en angst. Niet alleen bij zorg voor jong, zwak, ziek en oud, thuis, op school, in ziekenhuizen of in de opvang. Ook in penitentiaire centra, al dan niet forensisch.

‘Het voordeel van normaliteit boven waanzin is dat je de normale waanzin kan delen met vele anderen. Dat geeft een gevoel van vertrouwen en geborgenheid. Je zit met z’n allen in het narrenschip. Terwijl de waanzinnige nar alleen in zijn bootje zit, dat is moeilijker roeien. Hij moet constant de hele kosmos uitvinden. In het normale kun je dat uitbesteden. (…) Gelovigen geloven in een god, dat geeft hen zekerheid. En hoe het allemaal precies zit, dat laten ze over aan priesters en theologen. Atheïsten laten het denken over hoe alles in elkaar zit, ook aan anderen over. Wetenschappers zeggen dat morgen de zon ook weer opgaat, dat het grillige beheersbaar is, dat er voorspelbaarheid is. Dat stelt hen gerust. Het is niet dat degene die normaal is, zichzelf niet bedriegt. Normaliteit is zelfbedrog, waanzin is een alternatieve vorm van zelfbedrog.’ Wouter Kusters, ’Filosofie van de waanzin’